بافتن قالي و قاليچه‌هاي تصويري در هنر قاليبافي ايراني، هم به لحاظ شكل و هم به لحاظ مفهوم، تحولي اساسي در اين هنر ايجاد كرد. هدف از بافت اين قالي‌ها بيشتر جنبه تزئيني بوده و نه كاربردي. «اين قاليهاي تصويري و شمايل گون، براي مفروش كردن زمين پديد نمي‌آمد، بلكه هدف از بافتن آنها استفاده ديداري بوده، اين تصاوير قاموسي هستند از فرهنگ دوران، كاملاً تنيده در زندگي، فرهنگ و اعتقادات مردمان جامعه، كه براي فهم عميقتر وجوه همچنان نامكشوف اين فرهنگ و جهانبيني آن به كار مي آيند» در شمايلها، دين موضوع اثر هنري را تعيين ميكند و نگاه ما به اين هنر ديني همانگونه است كه به متون ديني، يعني براي كسب معرفت ديني. به عبارت بهتر و يا به قول آناندا كومارا سوآمي «اثر هنري يك تذكار ميشود و زيبايي آن دعوت به درك چيزي است فراتر از لذت صرف.
در قالي و قاليهاي تصويري موضوعات بسياري بافته شده است كه از آن جمله ميتوان به داستانهايي از قرآن نظير قصه از زندگاني پيامبراني همچون حضرت موسي، عيسي، يحیي، يوسف، يعقوب، نوح، ابراهيم و اسماعيل و حضرت خاتم(ص) و نيز شمايل مبارك حضرت امير(ع)، امام حسين و حادثه عاشورا اسطوره‌ها، شاهان و حوادث مربوط به ايران باستان، ادبيات كلاسيك و اشعار ايران اشاره كرد. در اين پژوهش با توجه به محور بودن هويت اسلامي در قالب عناصر و باورها و آموزه‌هاي ديني و اسلامي و مفاهيم نوشتاري و كتيبه‌هاي وابسته به اين حوزه، چند مورد از قالي و قاليچه‌هايي كه موارد فوق را در متن و حاشيه خود منعكس ميكند، معرفي و بررسي ميكنيم.
قاليچه تصويري از تمثال مبارك حضرت محمد(ص) قاليچه مذكور كه در اندازه 160*104 سانتيمتر و در رج شمار 60 با گره متقارن و از تار و پود ابريشم و نخ توسط بافنده هنرمند، آقاي نقاشپور در تبريز بافته شده است، به لحاظ تلفيق رنگها و بافت كم‌نظير است. در وسط زمينه و در ميان ترنج مياني شمايل مبارك حضرت رسول(ص) به همراه هاله‌اي از نور در دور سر بافته شده است. دور تا دور حاشيه را نيز نوشتارهايي كه جملگي از آيات قرآن مجيد ميباشد فراگرفته است. در حاشيه بزرگ، آيه 256 از سوره بقره با نام آيه الكرسي نوشته شده است: «االله لا الا هو الحي القيوم ….».
در چهار گوشه قاليچه در ميان چهار كتيبه با خط نسخ زيباي سبز رنگ چهار جمله زيرين پياده شده است: «كل نفس بماكسبت رهينه/ انّ الذين عنداالله الاسلام / قولو لا اله الا االله تفلحو/ الصلاه عمودالدين». در چهار سمت بالا و پايين و راست و چپ قاليچه و در وسط حاشیه مادر و در داخل چهار ترنج سرخ رنگ با خط نسخ چنين ميخوانيم: «بسم‌االله الرحمن الرحيم/ إنا فتحنالك فتحاً مبينا/ علي خير البشر من كل خلقت/ كتيبه چهارم خوانا نيست. در چهار طرف متن و زمينه قاليچه، در قسمت بالاي سمت راست سوره مباركه فاتحه اولين سوره قرآن مجيد در سمت چپ سوره مباركه انّا انزلناه في ليله القدر در قسمت پايين سمت راست آيه مباركه و ان يكاد و در قسمت پايين سمت چپ آيه‌هاي اول و دوم و سوم سوره مباركه بقره بافته شده است.
در مطالب گذشته به بررسی عناصر و نمادهای هویت اسلامی در قالی اسلامی ، برخی از نمادها نظیر درخت در فرش، محراب در فرش، زیتون و نخل و .. در فرش را بررسی کردیم. در این مطلب به طور اختصاصی تر راجع به قالیچه های تصویری با شمایل مذهبی میپردازیم.
قاليچه تصويري با شمايل مبارك حضرت اميرالمؤمنين علي(ع)
اين قالي كه توسط هنرمند بافنده فرخي كرماني بافته شده است، از تار ابريشم و پود يا پرزِ پشم و گره متقارن(8 ) ميباشد. در متن قالي شمايل مبارك حضرت امير(ع) مشاهده ميشود. زير آن جمله معروف «لا فتي الاّ علي لا سيف الاّ ذوالفقار» بافته شده است.
دور تا دور قاليچه كتيبه‌هايي بافته شده‌اند كه همگي در وصف آن حضرت ميباشد. در بالاي قاليچه بيتي با اين مضمون بافته شده است:
«غير علي، هيچ در انديشه نيست جز اسداالله در اين بيشه نيست»
دو رباعي در طرفين شمايل به اين قرار است:
بيرون زخيال و وهم و ادراك علي است لو لاك لما خلقت الأفلاك علي است
چون ظاهر و باطن همه او باشد و بس هر گو نه ظهور ايزد پاك علي است
والشّمس، قسم به پرتو روي علي است واللّيل، قسم به تار گيسوي علي است
معراج نبي، عروج او سوي علي است و آن معجز شقّ القمر از روي علي است
تركيب‌بندي رنگ و ساختار متن و حواشي و هم‌آهنگي نوشته‌ها كم نظير است. متأسفانه كتيبه‌هاي قسمت لوار فرش به علت فرسودگي و درهم بودن بيش از حد مطالب، قابل خواندن نبود
قاليچه تصويري عيادت حضرت امير(ع) از بيمار
اين قالي همانند قالي پيشين بافت تبريز بوده و در اندازه 80*62 سانتيمتر و با گره متقارن و با رج شمار 55 بافته شده است. مواد به كار رفته در آن از نوع كرك ميباشد. در وسط زمينه قالي دو تصوير يكي از بيمار و ديگري از امام علي(ع) ديده ميشود كه در حال عيادت از او ميباشد. در حاشيه قالي هشت عدد كتيبه با زمينه نخودي رنگ ديده ميشود كه هر كدام توسط يك ترنج از ديگري جدا ميشود. در وسط و بالاي قاليچه نام مبارك الله بافته شده و در همان قسمت سمت چپ و راست نامهاي محمد و علي و در قسمت پايين قاليچه در سمت چپ، وسط و سمت راست نامهاي حسن، حسين و فاطمه بافته شده است. متن كتيبه‌ها نيز چنين است:
اي دل غلام شاه جهان باش و شاه باش پيوسته در حمايت لطف اله باش
آن را كه دوستي علي نيست، كافر است گو زاهد زمانه و گو شيخ راه باش
چون احمدم شفيع بود روز رستخيز گو اين تن بلاكش من پر گناه باش
امروز زنده‌ام به ولاي تو يا علي فردا به روح پاك امامان گواه باش
زمينه قاليچه با هنرنمايي تمام طراحي و بافته شده است. زمينه از افق و عمق مناسبي برخوردار ميباشد. به لحاظ رنگبندي و تركيب‌بندي نيز قابل توجه است.
قالي تصويري با موضوع داستان روبه‌رو شدن حضرت امام حسين(ع) با زعفرجني در كربلا
اين قالي در اندازه 120*80 سانتيمتر با رج شمار 70 با گره نامتقارن يعني گره فارسي بوده و در كرمان بافته شده است. تار و پود قالي از ابريشم و نخ ميباشد. قالي حاضر به سفارش مدبرالملك، رئيس نظميه كرمان بافته شده است. متن يا زمينه قالي با يك حاشيه بزرگ و يك حاشيه كوچك به دو بخش مساوي تقسيم شده است. در بخش بالايي امام حسين(ع) سوار بر اسب در مقابل سه نفر (رعفر جني با دو نفر ديگر) ايستاده است.
در زير اين بخش و در حاشيه كرمي رنگ چهار ماهي و چهار مرغابي كه گويي در بركه‌اي ميباشند، بافته شده است. همانطور كه گفته شد، حضور ماهي در اينجا رمزي بوده است و در مباحث فوق به آن پرداخته شد. در بخش پاييني كه خود نيز شامل دو قسمت است، با يك زمينه قرمز رنگ كه در بالاي آن يك پرنده و در وسط يك دايره با بخشي از سوره آيه الكرسي و در پايين يك حيوان كه به شير يا پلنگ و يا سگ ميماند، تشكيل شده است. در سمت چپ يك فرد سوار بر شتر و در سمت راست فرد ديگري كه گويي زعفر جني ميباشد، بافته شده است. كتيبه دور تا دور حاشيه كرمي رنگ، آيه 256 سوره مباركه بقره يعني آيه‌الكرسي ميباشد، كه در زمينه مذكور بافته شده است .
قالي و قاليچه‌هاي كتيبه-دار (با محتوا و مضامين ديني)
يكي از عناصر مهمي كه در بيشتر هنرهاي ايراني و به خصوص هنرهاي سنتي و اسلامي هم به عنوان يك رسانه نقش پيام‌آوري را ايفا ميكند و هم جنبه تزئيني را در اثر هنري باز ميتاباند، عنصر كتيبه ميباشد. كتيبه همانطور كه از معناي آن برمي‌آيد به فضايي گفته ميشود كه در آن نوشتهاي به نگارش در آمده باشد. نوشته‌هاي موجود در داخل اين فضاي كتيبه‌اي عموماً با آيات، اسماء و ادعيه تزئين ميشود. بنابراين در مقوله هنرهاي قدسي جاي ميگيرند. چرا كه كتيبه‌ها بلاواسطه براي تقرب و تذكر بر درگاه باري تعالي و نيز توجه به مقام و جايگاه پيامبر و ائمه(ع) و درخواست مدد و ياري از ايشان به عنوان واسطه بين انسان و حضرت معبود ميباشد. علاوه بر وظايفي كه براي عنصر كتيبه در هنرهاي ايراني و اسلامي برشمرديم، كاركردهاي ديگري نيز دارد، از آن جمله، محلي است كه شناسنامه اثر درآن به نمايش درميآيد و عموماً در پيشاني بناها، كتابها و قالي‌ها به نمايش در مي‌آيد. به عنوان مثال ميتوان به قالي شيخ صفي اثر مقصود كاشاني اشاره كرد. در بسياري از قاليهاي ايراني و از زمان صفويه كه مذهب تشيع در ايران رسميت يافت؛ بافت و انعكاس كتيبه با محتواي گوناگون اعم از مضامين و مفاهيم اسلامي و شيعي، عرفاني، ادبي و اساطيري، ادعيه، زيارتنامه و مناجاتنامه، به صورت شعر و در قالبهاي شعري و يا نثر در متن قالي و قاليچه‌هاي دستبافت، ظهور كرد.
در قالي ايراني «كتيبه‌ها را هم از بعد محتوا و مضمون (نوشتاري) و هم از بعد فرم و صورت (تزئيني) ميتوان به 6 دسته تقسيم كرد: از بعد محتوا و مضمون كتيبه‌هايي كه آيات و اسماء و كلام منبعث از دين اسلام را دربردارند. كتيبه‌هايي كه اشعار شعراي بزرگ چون فردوسي، حافظ و شهريار را باز مينمايانند. كتيبه‌هايي كه امضاء و سال بافت را در خود دارند. از بعد فرم و صورت(تزئين) حاشيه‌هاي كوفي، كتيبه‌هايي كه صرفاً فرم و شكل كتيبه را دارند و در داخل آنها اثري از نوشته نيست. و تزئين داخل آنها به سه قسم است.
تزئينات اسليمي و ختايي، تزئينات پرنده‌اي و حيواني، تزئينات فرشتهاي و انساني كتيبه‌هايي كه آيات و اسماء و كلام منبعث از دين اسلام را دربردارند، عموماً در قاليهاي محرابي ديده ميشوند. آن را در حواشي و در داخل ترنجهاي كشيده با خطوط كوفي و يا نسخ ميبينيم. اين فرشها نه صرفاً جنبه تزئيني بلكه بيشتر معنا و محتواي كلام مقدس را درخور دارند. عمده‌ترين مفاهيم مذهبي كه در قاليهاي دستبافت مشاهده ميشود: عبارت شهادتين نظير االله اكبر، لا اله الا االله، محمد رسول‌االله و علياً ولي‌االله، است و بعضي از فرشها از آيات قرآني استفاده شده است. همچنين عبارت عجلو بالصلوه قبل الفوت و عجلو بالتوبه قبل الموت، كه در پيشاني فرش جهت شتاب نمازگذار و توبه بافته شده است. همچنين اسماء الهي نظير الباسط، الرافع، الوهاب، البصير، القهار، الغفار، المصور، االله‌اكبر كبيراًو نيز عبارات الله، محمد، علي و… را ميتوان شاهد بود(تصاوير15و16و 17)
در پایان یادآور میشویم که شما همراهان لم آرت میتوانید جهت یادگیری بافت فرش، تابلو فرش و گلیم از دوره های آموزشی لم آرت استفاده کنید؛ به طور مثال دوره آموزش تابلوفرش لم آرت یکی از جامع ترین دوره ها میباشد که با یادگیری آن میتوانید نسبت به بافت فرش و تابلو فرش اقدام کنید.