سلسله زندیه به دست کریم خان زند، پس از مرگ نادر شاه افشار پایگذاری گردید. در این مطلب ما مختصری از مطالبی که برخی از سیاحان و نویسندگان آن دوران در ارتباط با شرایط فرهنگی زمان زندیه به ویژه فرهنگ دوستی خود کریم خان، توجه و احترام وی به فرهنگ و هنر، و همچنین انواع قالی هایی که در آن زمان مورد استفاده بوده است، میپردازیم.
عصر زندیه (1209-1163 ه.ق/1796-1750 م.)
روی کار آمدن کریم خان در اوضاع ناامن نیمه ی دوم سده ی دوازدهم هجری در ایران و پی ریزی دورانی آرام این برهه را شاخص می نماید. در سال ۱۱۶۰ ه.ق با مرگ نادرشاه افشار مدعیان قدرت به انگیزۀ دستیابی به تاج و تخت پا به میدان گذاردند. یکی از آنان کریم خان، رئیس طایفه ی لک زند از طوایف لر، بود. کریم خان به همراه دو سردار دیگر به نامهای «ابوالفتح خان و علی مردان خان بختیاری» اتحاد مثلثی تشکیل دادند و توافق نمودند کریم خان بر تخت سلطنت بنشیند. در خصوص اصل و نسب کریم خان زند مورخان بسیاری نوشته اند: «اینان (طایفه ی زند) در زمرۀ طوایف لک زبان به شمار می آیند. اینان با شبانی روزگار می گذرانند و احیاناً در زمان شاه عباس اول از دامنه های زاگرس به حوالی پری و کُمازان در نزدیکی مالیر کوچ داده شده اند.»
اوضاع فرهنگی دوران کریم خان زند
»فرانکلین»، از سیاحان انگلیسی، از وضعیت فرهنگی عصر زندیه در سفرنامۀ خود یاد میکند: «ایرانی ها خیلی سریع درک میکنند و خیلی باشعور هستند. ایرانی سدۀ دوازدهم به علم و هنر علاقه مند بود.» در همین راستا، سفرنامه نویسان دیگری اشاراتی داشته اند: «در ایران عنوانی افتخارآمیزتر از عنوان یک عالم نیست». «رجبی» در کتاب « کریم خان زند و زمان او» از فرهنگ دوستی این پادشاه یاد میکند: «کریم خان، اگر هم خود از دانش بهره ای نداشت، به دانش دیگران ارج می نهاد و اسباب تشویق ارباب دانش و هنر را فراهم میساخت.
برای شاعران بزرگ ایران، یعنی سعدی و حافظ، آرامگاه های آبرومندی بنا کرد و در آنها عماراتی برای سکونت زائرین و درویش ها در نظر گرفت و برای مخارج بناها و هزینه ی مسافرین و درویش ها، باغها و مزارعی برای آرامگاه تخصیص داد. این توجه به شاعران بزرگ ایران، ضمن اینکه نمایندۀ احترام عمیق کریم خان به هنر و دانش بود، سبب جلب احترام مردم نسبت به او نیز گردید».
فرانکلین در سفر خود به ایران به خلقیات ایرانیان نیمە ی دوم قرن دوازدهم اشاره میکند: «ایرانی ها، از نظر رفتار ظاهری خود بدون شک «پاریسیهای مشرق زمین» هستند … ایرانی ها نسبت به مردم متمدن رفتاری احترام آمیز دارند و با افراد خارجی، مهربان، مؤدب، با نزاکت و دوست هستند». قرن دوازدهم هجری با وجود حکومتهای کوتاه مدت، چپاول و جنگ برهه ای پرآشوب بوده که وضعیت سیاسی و اقتصادی بر فرهنگ نیز تأثیرگذار بوده است.
توصیه میکنیم حتما سری به دوره های آنلاین قالی بافی لم آرت بزنید و دوره مورد علاقه تون رو استفاده کنید.
قالی عصر زند در آیینه سفرنامه ها و متون مربوطه »فرانکلین» در سفرنامە ی خود به کاربری های گوناگون قالی اعم از استفاده از قالی روی نیمکت حمام ها برای گذاردن لباسها، قالی کالایی در جهیزیەی عروس، قالی آویز به عنوان پردۀ تزیینی اشاره نموده که نشان از گستردگی و تنوع کاربرد قالی در زندگی مردم عصر زند دارد.
پژوهشگران قالی ایران بر این اعتقادند که به سبب وضع نامطلوب اقتصادی، قالی های عصر زند غیرمرغوب و معمولی بوده و نفاست لازم را دارا نبوده است؛ در حالی که مطالعە ی سفرنامه های این دوره به وجود قالی های نفیس در چادر، مکانهای موقت سکونت رجال، اشاره مینماید.
«دیواره های چادرِ» [جعفرخان زند] با پارچه های لطیف ابریشم ابری رنگ پوشانده شده و کف آن مثل چادر وزیر با یک قالی نفیس و نمدهای طویل مفروش شده بود.
«فرانکلین» در بخشی از سفرنامە ی خود به قالی آویزهایی جهت تزیین دیوار در جشنها -همانند شرح مراسم ختنه سوران پسر جعفرخان زند- اشاره میکند. حتی اگر قالی های نفیس کمتر بافته شده باشد، از ضرورت پژوهش بر قالی زندیه نمی کاهد. قالی با زندگی مردم جامعه در هر دوره ای پیوند دارد.
«نیبور»؛ سیاح انگلیسی، نیز در سفرنامە ی خود مینویسد: «ما را به سالن بزرگی که به طرف حیاط کاملا باز بود هدایت کردند. کف این سالن قالی بزرگ و زیبایی داشت. برخلاف ترکیه که دور تا دور اتاقها دیوان میگذاردند، در اینجا نمدهای گران قیمتی به چشم میخورد که به نظر به اندازۀ فرشهای معمولی ایران زیبا نبودند».
برخی از نویسندگان در زمینۀ تاریخ، قالی دورۀ زندیه را مؤثرتر از عصر افشاریه دانسته اند: «نادرشاه جهت حفظ انسجام و یکپارچگی کشور فرصت آن را نیافت تا به مسائل هنری بپردازد، لیکن رفته رفته با حفظ امنیت و آرامش ایجاد شده در سایۀ شجاعت و دلاوری ایرانیان، هنری که در خفا به حیاتش ادامه میداد، در دورۀ زندیه اعتبار بیشتری یافت و مورد توجه فرمانروایان قرار گرفت».
نویسندۀ بخش قالی در کتاب «هنرهای ایران» در این باره مینویسد: «شمار دیگری از قالی های کرمان تاکنون محفوظ باقی مانده و نشان میدهند که قالیبافی به رغم بالا گرفتن آشفتگی های اوضاع پس از قتل نادرشاه در [۱۱۶۰ هجری] همچنان به فعالیت خود ادامه میداده است. در [۱۱۷۲ هجری] بود که صلح و آرامش دسته کم در جنوب کشور تاحدودی برقرار گردید. این مهم به دست کریم خان زند انجام گرفت …».
برخی از پژوهشگران نیز علت عدم رواج قالی های قطع بزرگ را نه مشکلات اقتصادی، بلکه روحیە ی ساده پسند کریم خان زند میدانند».
مدارکی دال بر توسعه یا پیشرفتی قابل توجه در هنر و صنعت قالیبافی در زمان کریم خان در دست نیست. تصویر بسیار بزرگی از کریم خان زند که بعد از وفات او نقاشی شده، در دست است که او را نشسته بر قالیچه ای کوچک نشان میدهد. کوچکی قالی مزبور را دال بر ساده زیستی کریم خان باید دانست و نه عدم رواج قالی بافی در زمان او.
«نیبور» مساح اروپایی در بازدید از شیراز عصر زندیه به کاربری های دیوارکوب و زیرانداز اشاره دارد: »دیوارها با مرمرهای خوبی از تبریز پوشیده شده بود. روی زمین قالی های زیبایی انداخته بودند» پیوند بین زندگی روزمره و تولیدات هنری موجب زنده ماندن عناصر فرهنگی میشود.
در برخی متون تاریخی عصر زند به قیمت قالی خوب و گلیم خوب اشاره شده است. به طور مثال، قالی خوب، زرعی هزار و سیصد دینار و گلیم خوب، زرعی هفتصد دینار که این مطلب نیز نشان از ارزیابی و طبقه بندی کیفی قالی در این دوره دارد. اینگونه توصیف نیز اشاره به تولید انبوه و اختلاف در درجات کیفی قالی های بافته شده دارد.