خاستگاه نقش ترنج کجاست؟ نقش ترنج از چه زمانی در هنر ایرانی به ویژه بر روی قالی ایرانی پدیدار شد؟ تاریخچه و سابقه نقش ترنج چیست؟ این سوالاتی است که امیدواریم بتوانیم در سلسله مقالاتی پاسخ آن‌ها را در اختیارتان قرار دهیم.
به طور کلی می‌توان طرح اصیل را طرحی برخاسته از یک فرهنگ تلقی کرد که ممکن است دارای هویت قومی (نظیر طرح معروف به لیلیان ارمنی باف یا ترکمن و قشقایی)، ارزش آیینی و اسطوره ای مانند بوته و ماهی مظهر درخت مقدس و مهر و میترا)، هویت تاریخی (مثل گردونه آریایی)، ارزش مذهبی (مانند محرابی و جانمازی)، هویت جغرافیایی (مانند هریس و قفقاز)، معماری و هنر ایرانی (مانند لچک ترنج و اسلیمی) و غیره باشد.
بسیاری از فرش‌های ایرانی به خصوص انواعی که متعلق به ایلات، عشایر، قبایل و روستاهای ایران هستند، در ذهنی‌ترین شکل خویش متأثر از این فرهنگ و دارای نوعی از هویت‌های ذکر شده اند.
بنابراین نقش ترنج با توجه به فراگیری آن در تمام مناطق ایران از سرچشمه ای غنی و بس فراگیر در طول تاریخ منشأ می گیرد.
کتاب یا قالی؟ ترنج ابتدا بر کدام نقش بست؟
در عین حال برخی نویسندگان مانند یساولی و آذرپاد با مشاهده نقش لچک ترنج بر روی جلد کتب نظریه ای را مطرح می‌کنند که این طرح ابتدا بر روی کتاب ایجاد شده و سپس قالی‌بافان آن را اقتباس کرده و بر فرش بافته‌اند.
شاید به دلیل سهولت نقش آفرینی با قلم مو و سایر وسایل نقاشی و برجسته کاری بر روی سطوح یکپارچه و یکدست مانند کتاب و وفور این نقش و نگار بر روی جلد کتب این نظریه مطرح شده است.
محتمل است که به دلیل فقدان فرش های بافته شده با این نقش و نگار از دوران پیش از صفویه و موجود بودن کتاب‌هایی با نقش ترنج در قبل از آن دوران این تفکر تقویت شود.
لیکن در مقابل تعداد دیگری از محققین با مطرح نمودن دلایل و مستندات، فرضیه مقابل آن را مطرح کرده اند.
در مقابل این نظرات آرتور پوپ ایران شناس شهیر معتقد است: « این نوع طرح قالی (قالی ترنجی) مانند هر کار هنری برجسته و در خور توجه ایرانی تاریخی بس دراز دارد، بسی دورتر و فراگیرتر از آنچه در پیش درآمد (طرحهای) بلافصل هنر کتاب آرایی بود.»
نسبت نقش گل ترکمن با ترنج ایرانی
با نگاهی به فرش عشایر و ترکمن‌ها نکات جالب توجهی مشخص می‌شود. نقش گل ترکمن همان ترنج ایرانی است که در فرش آن‌ها تکرار شده است و این نقوش سابقه ای بس دیرینه دارند.
عشایر اصولا در طول تاریخ فرش را به صورت ذهنی و حفظی می‌بافته‌اند؛ برای این کار نقوشی محدود که از طبیعت برگرفته شده اند به صورت سینه به سینه از مادر به دختر منتقل شده اند، بنابراین این تفکر درستی نیست اگر تصور کنیم که این نقوش دائماً دچار تحول هستند و از قراردادهای از پیش تعیین شده فراتر می روند.
بنابراین نقوش گل ترکمن که همان ترنج ایرانی هستند بسیار زودتر از دوره صفویه از نقوش دیگر فرش‌ها اقتباس شده و سینه به سینه منتقل شده اند.
به این ترتیب نمی‌توان پذیرفت که نقشی از گل زرد نیلوفر یا نقشی از آفتاب (ترنج) که به صورت چمچه ترکمن درآمده از دوره صفویه گرفته شده باشد، به عبارتی استنباط تقدم هنر کتاب آرایی نسبت به فرش و وام گرفتن فرش از این هنر بدین معناست که ما هزاران فرشی را که در زمان صفویان در روستاها و مناطق ایل نشین بافته می‌شده‌اند و نیز فرش‌های سلطنتی تیموریان و ایلخانیان و امیران آق قویونلو را یکسره ندیده بگیریم.
آیا درست تر نیست که طرح لچک ترنج را برگرفته از فرش‌های لچک ترنج همان روزگار یا دوران پیشین بدانیم، هر چند نمونه بافته آن‌ها نمانده باشد.
نقاشی جلد کتاب هنر خواص بوده و هنرمندان و خواستارانش همه جا انگشت شمار بوده اند حال آنکه هنر و صناعت فرش بافی چه از حیث تولید کنندگان و چه از حیث مصرف کنندگان به نهایت فراگیر و تقریباً همگانی بوده و عقل تاریخی و اجتماعی حکم نمی‌کند که هنری که دامنه تاریخی بسیار تنگ و برد اجتماعی و فرهنگی بسیار محدودی دارد به دور افتاده ترین مناطق یک سرزمین پهناور راه پیدا کند و طرح و نقش‌های سنتی چند هزار ساله را زیر و رو سازد.
علی رغم اینکه تاکنون فرشی با نقش ترنج قبل از دوره صفویه یافت نشده است، ولی به نظر می‌رسد ترنج نقشی بسیار قدیمی‌تر و کهن تر باشد که باید ریشه آن را در آیین باستانی و اسطوره ای ایران جستجو کرد.
حوض طرح گلستان همان نقش ترنج است؟
البته این بدین معنی نیست که نقش ترنج قبل از دوره صفویه با همان شکل و شمایل وجود داشته است؛ بلکه احتمالاً همانگونه که بررسی خواهیم کرد ترنج حداقل بر اساس یافته های محققین تا قبل از دوره صفوی به شکل حوض در طرحهای گلستان وجود داشته که ابتدا به صورت چند حوضی در طول فرش متعدد بوده و فرم غالب آن نیز سه حوضی بوده که بعدها به یک حوض در مرکز تبدیل می شود.
با پیشرفت فنون فرش بافی و ورود اسلام به ایران، ترنج با مفاهیمی همسان و افزون بر قبل، همچنین با شمایلی تزئینی تر محلی برای ذوق آزمایی هنرمند مسلمان ایرانی بوده است.
این مسئله نیز مغایر با این مطلب نیست که ترنج در سایر هنرها نظیر کتاب آرایی با توجه به سهولت طرح و نقش در آن نسبت به فرش به درجه‌ای از کمال رسیده باشد و فرش هم به صورت موازی متأثر از آن باشد؛ اما اصالت به نقش به مراتب جایی دورتر از کتاب آرایی است.
گفتیم که ترنج حداقل بر اساس یافته های محققین تا قبل از دوره صفوی به شکل حوض در طرحهای گلستان وجود داشته است از این رو در مقالات بعدی به بررسی طرح گلستان (باغی) و هچنین مفهوم حوض خواهیم پرداخت.
گفتنی است این مقاله برگرفته از مقاله «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران» اثر سید محمد مهدی میرزا امینی و دکتر سید جلال الدین بصام می‌باشد.
شما عزیزان و همراهان همیشگی لم آرت می‌توانید مقالات قالیبافی و فرش را در این وبسایت مطالعه و اطلاعات تاریخی، علمی و فنی‌تان در رابطه با فرش و قالیبافی را افزایش بدهید.
همچنین می‌توانید نسبت به خرید آموزش بافت فرش دستباف اقدام و ابزار و وسایل قالی بافی را نیز از فروشگاه قالی بافی لم آرت تهیه بفرمایید.
با عرض سلام. میخواستم بدانم نویسنده متن موارد را که نوشته اند از چه منبعی بوده است؟ لطفا منبع معرفی شود خصوصا موردی که در گول ترکمن را به ترنج ایرانی مربوط می سازد. برای تحقیقاتم نیاز دارم. ممنون
سلام و عرض ادب
این مطلب از مقاله «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران» اثر سید محمد مهدی میرزا امینی و دکتر سید جلال الدین بصام استخراج شده است.