طرح بندی
برخی بندی ها را باغی، بعضی خشتی و دسته ای نیز شبکه ای )مشبک( دانسته اند؛ اما به طور کلی طرح لوزی بندی نام دارد (تصویر ۱). منظور از استعمال واژۀ بندی این است که یک قطع کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش، چه از جهت طولی و چه از سمت عرض تکرار گردد؛ چون این قطعات در مرحلە ی تکرار به هم میپیوندد، آن را بندی یا واگیره می نامند.
بنا به نامگذاری هر لوزی به عناوین خشت و قاب میتواند در رستە ی خشتی و یا قاب قابی نیز قرار گیرد. در میان هر قاب یک درختچه یا دسته گل بافته شده است. این نوع چیدمان نقوش شبیه کرت بندی باغ ایرانی است. خطوط قالی از نوع راست و هندسی است. شباهت در تعریف طرح بندی در تمامی متون مربوطه دیده میشود: «در صورتیکه جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طولی و عرضی تکرار شده و این اجزا با گیره هایی به یکدیگر متصل شده باشند در اصطلاح آن را بندی مینامند.»
یا تعریفی دیگر: «واژۀ بندی به نگاره های تکراری به هم پیوستە ی سراسری یک طرح اطلاق میشود، پیوستگی نگاره ها به واسط یک تک گل چند پر و یا پاره خط اسلیمی و … به عمل می آید» . برای طرح بندی انواع گوناگونی چون بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قاب قابی، بندی شیر و شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل ، در نظر گرفته اند. در میان قالی های یافت شده از دورۀ زندیه طرح بندی لوزی فراوانی بیشتری دارد.
طرحهای رایج در میان قالی های یافته شده از عصر زندیه در میان قالی های موزه ای و تصاویر بافته های موجود در تمامی آثار هنری عصر زندیه، چند طرح بیشتر یافت نشد: طرح باغی، انواع بندی از جمله میناخانی، لوزی و اسلیمی، افشان، گل فرنگ، محرابی گلدانی. به جز بندی لوزی ها تعداد نمونه های پیدا شده از سایر طرحهای نامبرده یک یا دو نمونه بوده و تنها الگوی تکرار شونده طرح «بندی لوزی» تشخیص داده شد (نمودار ۱.)
چهار نمونه قالی بندی لوزی از دورەی زندیه یافت شد که یک نمونه در موزە ی «ملی ایران»، دو مورد در موزەی »آرمیتاژ» و یک مورد نیز در موزە ی «ویکتوریا و آلبرت» لندن محفوظ است.
نمونه ی 1 .قالی کتیبه دار نگهداری شده در موزۀ دوران اسلامی:
تنها نمونه قالی کتیب هدار یافت شده از عصر زند است (تصویر ۲). ابعاد قالی cm ۴۹۶×۱۷۲ بوده و در کرمان بافته شده است. گره به کار رفته در قالی از نوع فارسی و الیاف آن پشمی است. طرح قالی از انواع بندی و به طور خاص بندی لوزی است. هدف از بافت قالی، وقف به آستان مقدس امامزاده زید کرمان است که دستور بافت آن را تقی خان درانی، حاکم وقت کرمان در عصر زند، صادر نموده است. قالی نامبرده با شمارۀ ثبت ۲۰۲۹۴ در موزۀ ملی ایران نگهداری میشود.
نمونه 2 .قالی بندی لوزی محفوظ در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن:
تصویر ۳ قالی، بافت کردستان است در مقایسه با نمونه ی ۱ کیفیت و نفاست کمتری دارد؛ اما به لحاظ نوع رنگها و ابعاد آن به فرهنگ زندی نزدیک تر است. مشابهت بسیاری در نقوش و شبکه ی لوزی هر دو قالی وجود دارد. تفاوت در نقوش حاشیه های هر دو قالی به طور کامل بارز است. در قالی کرمان، شبکه ها از نوع برگ کنگری و در قالی کردستان خطوط مورب ساده است. حصوری در ارتباط با طرح های باغی در کردستان مینویسد: «یکی از نقشه های بسیار معروف ایران تا دورۀ صفوی، بهشت، فردوس، گلزار یا نام دیگری به این معنی داشته و دقیقاً نقشه ی بهشت خیالی ایرانیان بوده است. این نقشه متأسفانه با معروف و رایج شدن نقشه ی لچک و ترنج که بخشی از بهشت است، کم کم فراموش شد. آخرین نمونه های آن در کردستان و کرمانشاه تا حدود ۱۳۳۰ بافته شده است، با نام چارباغ» .
نمونه 3 .قالی محفوظ در موزۀ «ارمیتاژ» روسیه:
از جزییات شناسنامه ای قالی تصویر ۴ اطلاعات بسیار دقیقی در دسترس نیست. در تارنمای موزۀ ارمیتاژ ابعاد قالی cm ۱۵۲×۲۱۶ نوشته شده و بر گره دار بودن بافته صحه گذارده اند. از محل بافت قالی اطلاعاتی در دست نیست.
نمونه 4 .قالی بندی لوزی دیگری محفوظ در موزۀ «ارمیتاژ»:
از قالی تصویر ۵ نیز همانند نمونه ی ۳ اطلاعاتی جزیی منتشر شده است. ابعاد آن cm ۲۳۰×۵۹۰ و در دسته ی بافته های پرزدار (گره دار) قرار می گیرد. این نمونه نیز دارای طرح بندی لوزی است.
مطلب فوق برگرفته از مقاله سرکار خانم سمانه کاکاوند می باشد.
تیم لم آرت برای علاقه مندان به یادگیری قالیبافی مجموعه آموزش های رایگان و دوره های کامل آموزش قالیبافی را تهیه و در اختیار شما عزیزان قرار داده است.