آیا تاکنون با فرشهای محرابی درختی برخورد کرده اید و آیا برای شما این سؤال مطرح شده است که چه تناسبی بین نقش محراب و درخت وجود داشته که هنرمند قالیباف را به همراهی این دو نقش با یکدیگر راغب نموده است؟
اگر چه در کتب مختلف درباره فرش بارها در مورد انواع نقوش فرش محرابی که فرش محرابی درختی گونه ای از آن است، صحبت شده است. هیچ گاه به طور کامل به فلسفه همراهی این دو نقش (درخت و محراب) اشاره نشده است و تنها به احتمال تمثیلی از بهشت بسنده شده است.
نویسندگان کتب مذکور وجود درخت ،حیوانات ،پرندگان ، میوه های بهشتی و بالاخره برکه های آب را در جایگاه محراب دلیلی بر منظور هنرمند در نشان دادن بهشت دانسته اند که البته این نظر در مورد آن دسته از فرشهای محرابی درختی تعبیری کاملاً منطقی است؛ اما در مورد فرشهای محرابی درختی که در محل محراب تنها به یک تک درخت سبز اکتفا شده است. به نظر می رسد لازم است منطق دیگری را نیز جستجو کرد.
دراین مطلب سعی بر آن است تا ضمن ارایه تاریخچه ای در خصوص دیدگاه های گذشتگان در مورد درخت و نحوه به کارگیری انواع نقوش آن تا دوران اسلامی، به آنچه باعث تغییر دیدگاه در مورد فرشهای محرابی درختی شده است پرداخته شود و در نهایت با توجه به کلیه شواهد دیدگاهی دیگر در خصوص فلسفه این گونه فرشها ارایه گردد.
درخت زندگی یا مقدس
نقش نهال هایی با انواع شاخ و برگ که در تمدن های باستانی سراسر جهان نمودگار باروری و رویش یا واسطه خیر و برکت شمرده می شود و خصوصاً در هنرهای تزیینی و رمزی بین النهرین از ۳۵۰۰ ق.م و ایران ساسانی به کار می رفته است. در اساطیر کهن درخت مقدس نیز با همان مفهوم و برابر با درخت زندگی آمده است. این نقش به خصوص در ایران بسیار مورد توجه بوده است.
پروفسور پوپ در این باره می گوید: نمادی که بویژه در همه جا ظاهر است درخت زندگی است با تخمه بسیار که از گلدان آبهای حیات روییده است. این نماد روی مهرهای سومری و ستونهای هخامنشی و حجاری های ساسانی به کار رفته است.
درخت مقدس در تاریخ اساطیری ایران
در متنهای کهن ایران به کرات از گیاهانی همچون هوم، هوم سپید ،گوگرن و برسم یاد شده است که توانایی زدایش غم ،اهدای عمر جاودان، حیات بخشی، نیروبخشی و حتی تبدیل شدن به انسان را دارند. در این قسمت سعی شده است تا با ذکر گوشه ای از آنها، علت سابقه طولانی حضور تصویر گیاهان و بالاخص درخت زندگی در هنرهای ایرانیان را بهتر درک نماییم.
1-هوم (هنومه) که در دنیای مینوی ایزد است و در دنیای مادی گیاه دشمنان را دور می سازد، درمان بخش است و سرور گیاهان به شمار می آید. همتای هندی آن «سومه» است که هم گیاه است و هم خدا فشردن این گیاه نوعی قربانی غیر خونین است. این قربانی خاصیت حیات بخشی دارد. قربانی شدن او موجب شکست شر است. این گیاه خود به خود نیرو می دهد و شفا می بخشد. و اگر آن را تقدیس کنند نیرویی معجزه آسا پیدا می کند. هوم را که در مراسم دینی تقدیس می کنند نمادی می دانند. از« هوم سپید». هوم سپید که آن را گوگرن نیز می خوانند، گیاهی اساطیری است که در ته دریای فراخکرد می روید و بی مرگی می آورد.
2-سروش که از شخصیتهای بسیار محبوب پیروان ایین ایران باستان است به عنوان فردی است که در مراسم آیینی و نیایش ها حضور دارد و نیایش ها را به بهشت منتقل میکند و در سرودها به عنوان سرور آیین های دینی به یاری طلبیده میشود نخستین آفریده اورمزد (اهورا مزدا) است که او را می ستاید گاهان (سروده های زرتشت را بر میخواند و برسم به دست می گیرد.
3-آشیان سیمرغ در درخت دور کننده غم بسیار تخمه است و هرگاه از آن برخیزد، هزار شاخه از آن درخت بروید و چون بنشیند هزار شاخه از آن بشکند و تخم از آن پراکنده شود.
4-اورمزد در شش نوبت پیش نمونه های شش پدید اصلی آفرینش را می آفریند که عبارتند از: آسمان آب ،زمین، گیاه، جانور و انسان پیش نمونه انسان کیومرت است که به معنی ازنده میرا است. وی در زمانی که برایش مقدر شده است به پهلوی چپ می افتد و می میرد. از نطفه او که بر زمین ریخته می شود. پس از چهل سال شاخه ای ریواس می روید که دارای دو ساق است و پانزده برگ. این پانزده برگ مطابق با سالهایی است که مشبه و مشبانه، نخستین زوج آدمی در آن هنگام دارند. این دو گیاه به صورت انسان در می آیند و روان به گونه مینوی در آنان داخل می شود…..
از آن پس مشبه و مشیانه دارای هفت جفت فرزند می شوند، هر جفتی که تر و یک ماده، هر کدام از جفت ها با هم وصلت میکند و روانه یکی از هفت کشور جهان می شوند. از آنان فرزندان دیگر به وجود می آید و نسل بشر ادامه می یابد. مشبه و مشیانه در صد سالگی می میرند.
سابقه نماد درخت در آثار هنری ایرانیان
استفاده از نقوش گیاهی اولین بار در سفالهای دوران سوم تپه سیلک از حدود یازده هزار سال قبل از میلاد به شکلی بسیار ساده دیده میشود. پس از آن برای اولین مرتبه در منطقه شوش در حدود سه هزار سال قبل از میلاد به تصویر درختی سروگونه در میان دو بز کوهی شاخدار که بر روی یک مهر استوانه ای حک شده است، بر می خوریم.
پرادا در خصوص این مهر می گوید: موضوع مهر، دو آهو را در حال جهش به سوی درختی که در کنار آن گلهایی روییده اند، نشان می دهد. موضوع جانوران شاخدار در دو سوی یک درخت برای چندین هزاره تا زمان ساسانیان در ایران ادامه داشته است. پس از آن مهرهای دیگری از این منطقه مربوط به دوران ایلام قدیم (۱۷۰۰ تا ۲۰۰۰ ق.م) به دست آمده است که در آن نقش درختان خرما و حتی درختان عجیبی به چشم می خورد که شاخه های آن با برگها و غنچه هایش نه تنها به سوی بالا بلکه به سمت پایین نیز رشد کرده است و معمولاً صحنه پرستش را نشان می دهند.
در نقش برجسته ای که از دوران ایلام میانی (۱۳۰۰ ق.م) به دست آمده نقش دیوی دیده می شود که شاخه های درختی- که احتمالا درخت زندگی باشد- محکم در دستانش می فشارد (تصویر شماره ۴) در آثار به دست آمده از منطقه لرستان ۷۰۰( تا ۱۵۰۰ ق.م) نقش درختان بین دو حیوان شاخدار و یا دیوانی که شاخه های درختان را در دست گرفته اند به کرات دیده می شود. از گنجینه زیویه در منطقه کردستان متعلق به حدود ۸۰۰ ق.م نیز اشیای مختلفی از عاج و طلا به دست آمده، که نقش درخت زندگی به وضوح در آنها دیده می شود. (تصویر شماره ۵)
در نقش برجسته و مهرهای دوران هخامنشی (ششم تا چهارم پیش از میلاد) نیز استفاده از نقش درختان سرو و خرما به کرات دیده میشود؛ اما در اینجا دیگر از نقش درخت بین دو جانور شاخدار یا از دیوان اثری نیست بلکه این بار درخت در کنار پادشاهان یا نماد اهورا مزدا آمده است.
نقش شاخه کوتاه گلی که مکرراً بر دیوارهای تخت جمشید به عنوان یک ردیف زینتی در کنار نقش درخت سرو و به خصوص در دست پادشاه و صاحب منصبان دیده میشود احتمالاً جنبه آیینی داشته و مشابه بـُرسَم عمل می کرده است. (تصویر شماره ۷)
در عصر ساسانی (۲۰۰ میلادی تا ۶۳۲م) به نگاره درخت زندگی و درخت خرما بسیار توجه شده است چنان که در این دوران نقشهای مذکور را در بیشتر آثار هنری از جمله قالی پارچه فلز و نقش برجسته مشاهده می کنیم.
یکی از بارزترین نمونه های فوق نقش برجسته های طاق بستان است. جرزهای ستون مانند دو طرف، شامل درخت زندگی باشکوهی است که با نیروی حیات بخش فوق طبیعی شکوفا گشته است که خود نشانه نوید.
دلکش فراوانی است. طرح گل مانند، درخواستی است برای باروری و خصوصاً در اینجا هدف، تجسم معانی و نیایش از طریق نمادها بوده است.
(تصویر شماره ۸) و نمونه دیگر فرش خسرو پرویز معروف به بهار خسرو است که در توصیف آن آورده اند. این قالی بزرگ که بهار خسرو نام داشته، باغی را نشان می داد، با درختهایی که شاخه ها و گلهایشان از طلا و نقره و جواهرات رنگارنگ بوده است. استفاده از نمادهای گذشته همچنان در دوران اسلامی نیز مورد استقبال بوده است. اگرچه این استفاده در اوایل بیشتر نوعی تقلید صرف بدون در نظر گرفتن معانی سمبولیک نقوش بوده است، بتدریج هنرمندان مسلمان دست به گزینش آگاهانه تری زدند و در نهایت نقوشی همچنان ماندگار ماندند که حضورشان مخالفتی با اصول اعتقادات دینی نداشت.
اولگ گرابار در توضیح گزینش اشکال گذشته توسط مسلمانان در قرون اولیه اسلامی می گوید: حفظ جامعه صدر اسلام به عنوان موجودیتی به هم پیوسته و نسبتاً متحد، نیازمند دو فعالیت متفاوت و در عین حال مرتبط بود. یکی از آنها عبارت بود از خلق شکلهای منطبق با نیازهای جامعه جدید دیگری همانا گزینشی در میان زبانهای بصری هم عصر آن شکلها یا ترکیبی از شکلها بود که می توانست به سودمندی خود ادامه دهد، بی آنکه به زبان وحدت محیط اسلامی در بطن سنن هنری بزرگ و مقدم بر آن تمام شود. و از میان این شکلها نقش درخت از جمله نقوشی بود که نه تنها استفاده از آن در آثار هنری کم نگردید. بلکه روزبه روز با استقبال بیشتری روبه رو شد و بر تنوع اشکال آن اضافه گردید. (تصاویر ۹ و ۱۰)
عمده ترین دلایل توجه هنرمندان مسلمان به این نقش ولا تعاریف والایی است که در قرآن از درخت شده است. ثانیاً محدودیتهایی بود که این هنرمندان در تصویر سازی موجودات ذی روح با آن روبه رو بودند.
با این توضیح ابتدا به تعدادی از آیات قرآنی اشاره می کنیم تا دلیل استفاده زیاد هنرمندان مسلمان از این نماد را روشن کرده باشیم.
درخت در قرآن کریم
درخت بارها و بارها به تعاریف مختلف در قرآن کریم یاد شده است. گاه کلمه طیبه را به درختی مثال زده است،که اصل ساقه آن برقرار باشد و شاخه آن به آسمان رفعت سعادت بر شده باشد. (آیه ۲۴ سوره ابراهیم)
گاه او را واسطه وحی گردانیده اند و چون موسی به آ تش نزدیک شد به او از جانب وادی ایمن در آن بارگاه مبارک از آن درخت مقدس ندایی رسید که ای موسی هوش دار که منم خدای جهانیان» (آیه ۳۰ سوره قصص) مبارکش خواند به واسطه برکاتی که از آن به مردم سانده می شد: «خدا نور آسمانها و زمین است داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن روشن چراغی باشد و ان چراغ در میان شیشه ای که تلالو آن گویی ستاره ای است درخشان و روشن از درخت مبارک زیتون که با ان که شرقی و غربی نیست شرق و غرب جهان بدان فروزان است آیه ۲۰ سوره مؤمنون)
و در نهایت آن را همگام با تمامی آفریده ها تسبیح گوی خداوند برشمرده است. گیاهان و درختان به او سجده می برنده (آیه ۶ سوره الرحمن)
هر چه در زمین و آسمانهاست همه به تسبیح و ستایش یکتا خدای عالم که مقتدر و حکیم است مشغولند (آیه ۱ سوره حشر)
نقش درخت در فرش ایران
پس از پی بردن به تفکر هنرمندان مسلمان در خصوص درخت اینک به نمونه ای از به کارگیری این نماد در شکلی جدید در یکی از شاخه های هنری یعنی قالی می پردازیم و در این شاخه طرح محرابی درختی را انتخاب کرده ایم.
به دلیل کثرت تنوع نقوش در فرش و استفاده از یک نقش در انواع مختلفی از طرحها گاه ممکن است نام یک نقش در دو گونه از انواع نقوش قالی آورده شود؛ به طور مثال طرح محرابی درختی هم به عنوان زیر شاخه ای از گروه طرحهای درختی آورده میشود و هم زیرشاخه ای از
گروه طرحهای محرابی بنابراین به منظور توصیف کامل این نوع فرش ابتدا توضیحی در خصوص گروههای محرابی و درختی داده می شود.
طرح درختی
طرح درختی اگر چه امروزه در اکثر نقاط مورد استفاده است. صاحب نظران منشا اصلی این نوع طرح را دهکده راور کرمان در جنوب شرقی ایران می دانند. در ذهن این روستاییان پاک نهاد، بخل آسمان و بضاعت اندک زمینهای کویری، همیشه رویای مراتع سبز و باغ های روحبخش و آب را خشکانیده و آنان سعی کرده اند تا آنچه را همیشه در ذهنشان آرزو داشته اند، در تاروپود قالی هایشان زنده کنند.
چنانچه بخواهیم مجموعه مهمترین طرحهای قالی ایران را به چند گروه عمده تقسیم کنیم، یکی از مهمترین آنها طرح درختی است که خود همچون سایر انواع طرح ها به گروههای فرعی دیگری تقسیم می شود. این گروهها عبارت است از:
درختی جانوری
درختی ترنجدار
درختی سبزی کار با آب نماه
درختی سروی
درختی گلدانی
و درختی محرابی
طرح محرابی
طرح محرابی طرح قالیچه های مخصوص نماز است که در متن آن نقش محراب مسجد در بالا با خطی گردان نمایانده شده و اصولاً با توجه به احکام دینی، کف این فرشها ساده تر و نقش و نگار کمتری دارد. در این طرح تزییناتی از قبیل قندیل ستون سرستون و کتیبه آمده است.
طرحهای محرابی خود دارای انواعی است که از آن جمله است:
ا محرابی درختی
۲. محرابی دورنما
3.محرابی ستون دارا
۴. محرابی قندیلی
۵ محرابی گلدانی
فرشهای محرابی را گاه به عنوان سجاده ای جانمازی درگاهی و یا طاق نما نیز معرفی می کنند. طرحهای محرابی حتی بر اساس زمینه های فرهنگی و هنری اقوام بافنده آن نیز متغیر است؛ به طور مثال، سجاده های منطقه قفقاز دارای محرابی با خطوط شکسته، کتیبه و گاه تصاویر حیوانات است. در حالی که در طرحهای بلوچی افغانی و ترکی، نقش حیوان با انسان به هیچ وجه استفاده نمی شود. در مورد سجاده های ایرانی، انواع محرابهای با خطوط شکسته و منحنی و با نقشهای تزیینی درخت گل و بوته حیوان قندیل ستون و سرستون گلدان، کتیبه شعر، حتی حروف ابجد آب نما و حتی نقش جای دست دیده می شود.
طرح محرابی درختی
در تعریف این گونه خاص از فرش آورده اند: «در برخی طرحهای محرابی در زیر طاق محراب، شکل درخت زندگی یافته میشود که از نقشهای بسیار زیبا و متداول در فرش ایران و نیز آسیای صغیر است. به نظر می رسد که در طراحی این منظره از باغ بهشت الهام گرفته شده باشد. بویژه آنکه در طرحهای محرابی درختی، پیکره حیوانات مختلف، برکه آب میوه های بهشتی مانند آثار امرود گلابی جنگلی، انگور و… نیز مشاهده می گردد.
و نیز آمده است: طرحی در نقشه بندی محرابی گلدانی به شکل سرو در مراکز محراب .
از جمله مناطقی که هم اکنون بافنده این گونه فرشها هستند می توان به کاشان کرمان، ساروق، درفش خراسان ،مشهد ،بلوچستان، سنه کردستان، چهار محال بختیاری و ترکمن صحرا اشاره کرد.
اکنون با توجه به تمام تعاریف گفته شده، این سؤال مطرح می شود که آیا تنها فلسفه مصور کردن درخت در جایگاه محراب با استفاده به وجود میوه های بهشتی ،حیوانات و برگه ها نمایاندن گوشه ای از بهشت است؟ اگر چنین است وجود تک درختان سبز بدون هیچ گونه آرایی تزیینی دیگری مثل میوه یا حیوان و یا آب نما در زیر محراب چگونه تفسیر میشود؟
فرضیه ای دیگر
همان طور که دیدیم از دیدگاه اساطیر و آیینی ایران باستان درخت مقدس یا درخت زندگی با خود برکت حیات، شفا و جاودانگی به همراه دارد و حتی در دست داشتن گیاه مقدس هوم موجب رهنمون شدن نیایشها به سوی بهشت می شود. و گفته شد که چگونه این نقش از قدیمترین دوران تمدن ایران در آثار هنری دیده شده و تا دوران اسلامی نیز همچنان مورد توجه و استقبال بوده است و البته این بار نه به عنوان موجودی فرازمینی که ذاتاً قابل تقدیس است. بلکه به عنوان آفریده ارزشمند خداوند با خصوصیات برکت، زندگی و تسبیح گری .
اما اتفاق دیگری نیز در صدر اسلام در گزینش و استفاده از نقوش مختلف به وقوع می پیوندد. در صدر اسلام موجودیت اجتماعی جدیدی رشد کرد که عادات و رسوم آن استفاده های فراوان از شبیه سازی را در سرزمین های فتح شده مردود شمرد و از این طریق شمایل گریزی مکنون در همه فرهنگها را احیا کرد.
این نظریات که به دنبال خود قوانین حکومتی، چون منع ضرب سکه های دارای تصاویر را همراه داشت. باعث شد که استفاده از تصاویر انسان و حتی کشیدن تصویر -مقدسان که در آن موقع در دنیای غیر مسلمان بسیار رایج بود نوعی تمایل به بت پرستی و کفر تلقی گردد و البته این منع بخصوص شامل استفاده از تصویر انسان در بناهای مذهبی و مکانهای عبادی نیز می شد که بر طبق احادیث و تفاسیر کاملاً منع شده بود.
در این میان هنرمند قالیباف که در جستجوی طرحی بی نقص و گویا برای سجاده نماز بوده است. بهترین طرح را مکان عبادتی می بیند که در آن موجودی غیر دی روح به تسبیح خداوند قد برافراشته باشد. او محراب را شاخصة مكان عبادی و درخت را نماینده كل مسبحان عالم انتخاب میکند و ترکیب این دو را در کنار یکدیگر به شکل فرش محرابی درختی نشان می دهد.
درختی که نقش بر فرش دارد و روی بر عرش
صحبت پایانی
نماد درخت یکی از پایدارترین نمادهایی است که از ابتدای تمدن بشری تاکنون مورد توجه و استفاده بوده است؛ چرا که ماهیت سرسبزی حیات و برکت همواره جزیی تفکیک ناپذیر از او بوده است. این نماد در هر آیین و زمانی به گونه ای یاد شده و به تصویر درآمده است نقش درخت در مکان محراب در فرشهای محرابی ،درختی از موارد گزینش آگاهانه این نماد توسط هنرمند مسلمان در معنا و شکل جدید در دوران اسلامی است. این معنا خواه بیانگر گوشه ای از بهشت موعود باشد یا انسانی قامت بسته در محراب عبادت چنان مورد پسند و بجا انتخاب شده است که به سرعت در سراسر ممالک اسلامی و به خصوص در بیشتر شهرهای ایران مورد استقبال قرار گرفته و بنا بر ذوق هنری هر محل طراحی و بافته شده است.
مجموعه لم آرت در کنار آموزش انواع دستبافت ها، از جمله آموزش بافت گلیم، آموزش قالیبافی، آموزش تابلوفرش و غیره، به ارائه مطالب و مقالات قالیبافی و فرش نیز میپردازد.