قالی کاشان قدمت دیرینه ای دارد و بخشی از صادرات کشور را تشکیل میدهد . بررسی کیفیت و عیوب موجود در بافت آن به منظور بالا بردن کیفیت قالی بسیار حائز اهمیت است. پژوهش حاضر در راستای شناخت ویژگیهای قالی کاشان انجام شده تا نتایج آن در برنامه های آموزشی قالیبافان استفاده شود.
اعتبار و شهرتی که فرش ایران طی صدها سال نزد علاقه مندان خود به دست آورده ناشی از ویژگی های هنری کیفیت مواد اولیه مصرفی بافت و اصالت آن است. طی دهه های اخیر با حضور کشورهای متعدد در تجارت جهانی فرش و رقابت آنها جهت کسب سهم بیشتر از بازار جهانی از یک سو و توسعه و گسترش فعالیت های تولیدی فرش در داخل کشور (به ویژه به صورت تک بافی) از سوی دیگر و بالاخره تشدید و ترجیح دادن جنبه های تجارتی فرش به جنبه های هنری آن، مجموعاً شرایطی به وجود آورده که در برخی از فرشهای تولیدی و صادراتی اصول و استانداردهای متعارف در بافت و مواد اولیه مصرفی رعایت نمی گردد.
از این رو کیفیت فرشهای برخی از مناطق پایین آمده و تولید فرش با ویژگی های غیر متعارف روز به روز افزایش می یابد. حال اگر رواج عیوب یافت در فرش باقی ایران ادامه یابد و کنترل و نظارتی برای جلوگیری از آن وجود نداشته باشد، ادامه این روند نه تنها به ارزش و اعتبار فرش ایران که حاصل کار و تلاش بافندگان هنرمند در گذشته بوده و طی چند صد سال به دست آمده لطمه می زند، بلکه آینده صادرات فرش ایران و موقعیت آن را در بازارهای جهانی به مخاطره خواهد انداخت و در صورت عدم توجه به این امر مهم مطمئناً باید منتظر عواقب جبران ناپذیر آن در آینده ای نزدیک باشیم.
ویژگی های قالی کاشان
فرش های امروزی کاشان و شهرهای اطراف آن غالباً دارای تار و پود نخی و پرز پشمی است. اگر چه در گذشته تولید قالی هایی با تارهای زر و سیم و یا تمام ابریشم رواج داشته با سقوط دولت صفویه تولید آنها نیز از بین رفت. قالیهای کاشان دارای بافتی متراکم و ضخیم هستند و این حالت ناشی از تراکم گره ها و پود پنبه ای است. گره قالی کاشان از نوع گره نامتقارن (فارسی) است که به طور متوسط در هر ۶٫۵ سانتی متر از طول یا عرض قالی ۳۲ گره وجود دارد. این قالیها تماماً با دو پود(یک بود ضخیم و یک پود نازک) به شیوه لول باف بافته می شوند.
هر دو طرف قالی دارای گلیم باف بوده که یک طرف آن ریشه دارد و در طرف دیگر ریشه نیست. کار قالیبافی در کاشان عمدتاً در منازل است و در هر خانه ای یک یا دو دستگاه دار قالی وجود دارد .
شیوه ی تحقیق در این پژوهش بر مبنای مطالعات اکتشافی و مطالعات میدانی است.
الف) مطالعات اکتشافی
بررسی اسنادی و کتابخانه ای : ابتدا جهت شناخت فرش کاشان و نیز مشکلات و معایب آن منابع و تحقیقات موجود در این زمینه بررسی شد.
مصاحبه با صاحب نظران با تعدادی از کارشناسان آشنا با فرش کاشان که تجربه عملی زیادی در این زمینه داشتند، مصاحبه کردیم تا علاوه بر ارائه تصویر کلی از انواع بافت و عوامل مؤثر بر آن و مناطق بافت تا حدودی نیز عیوب و مشکلات قالی فعلی کاشان روشن شود.
ب) مطالعات میدانی
1-روش مطالعه در این تحقیق به روش پیمایشی انجام گرفته است.
میدان تحقیق
۲ -میدان تحقیق در این پژوهش شهرستان کاشان ( شامل مراکز بافت قالی این شهرستان از جمله محمود آباد، جزء و مرق) است که به طور کامل در جدول شماره ۱ نشان داده شده است.
3-جامعه آماری
جامعه آماری این تحقیق شامل فرشهای دست باف و فرشهای در حال بافت شهرستان کاشان است که با روش نمونه گیری تصادفی و خوشه ای انتخاب شدند. برای تعیین و انتخاب میدان تحقیق در ابتدا با استفاده از نظرهای مناطق بافت این شهرستان شناسایی گردید. تعداد بافندگان در این شهرستان حدود سی و پنج هزار نفر برآورد میشود با توجه به اعتقادات مذهبی و فرهنگی جامعه قالی بافان این منطقه مبنی بر بافت قالیهای سالم و بدون عیب، احتمال میرود که بین بیست الی سی درصد قالیهای این منطقه یکی از عیوب شناخته شده را داشته باشند. لذا برای تعیین جامعه آماری می توان از فرمول زیر را استفاده نمود:
با توجه به مقدار به دست آمده تعداد ۷۵ دار قالی (معادل 81٫5 درصد کل موارد) و ۱۷ عدد قالی بافته شده (معادل ۱۸٫۵ درصد )
از کل نمونه ها بررسی شدند.
۴ واحد آماری
واحد تحلیل در این تحقیق فرش دستباف کاشان است. ارزیابی و سنجش عیوب قالی عمدتاً با روش بصری و اندازه گیری یا تلفیقی از این دو روش صورت می گیرد. عیوبی نظیر غلط بافی و عیب نقشه ،رگه دار بودن، دو رنگی قالی، بیرون زدگی سر پود از قالی ،سفیدک زدن پشت قالی و کیس داشتن با مشاهده دقیق قابل شناسایی اند. عیوب دیگر علاوه بر مشاهده به وسیله اندازه گیری نیز قابل شناسایی است؛ برای مثال ترنج دارشدن قالی هایی که دارای ترنج مرکزی هستند و ترنج در وسط قالی قرار نمی گیرد با اندازه گیری فاصله مرکز ترنج تا ابتدا و انتهای قالی مشخص میشود.
میزان شمشیری شدن قالی را میتوان توسط ابزار متر اندازه گیری کرده و مقدار انحنا را تعیین نمود. با ارزیابی بصری و اندازه گیری نگاره های متقارن و مقایسه آنها می توان میزان پایین زدگی یا بالا زدگی قالی را تعیین نمود. همچنین کجی قالی را که یکی از گوشه های قالی بلندتر از سایر گوشه های آن میشود میتوان با متر اندازه گیری نمود.
نتایج به دست آمده مجموعاً ۹۲ تخته قالی در شهرستان کاشان بررسی شد که به ترتیب فراوانی عبارت است از ۱۹٫۶ درصد در شهر کاشان ۱۷٫۴ درصد در جزه ۱۷٫۴ درصد در محمود آباد ۱۷٫۴ درصد در مرق ۸٫۷ درصد در نشج ۷٫۶ درصد در علوی، ۶٫۵ درصد در سادیان و۴٫۳ درصد در با رونق و ۱٫۱ ثبت نشده. به طور کلی در شهرستان کاشان ۷۵ دار قالی (معادل ۸۱٫۵ از کل موارد و ۱۷ تخته فرش (معادل
%۱۸٫۵ از کل موارد) بررسی شد.
جدول شماره ۲ توزیع فراوانی مواد اولیه مصرفی را در قالی های مورد مطالعه نشان می دهد. همان گونه که جدول نشان می دهد5/68درصد از قالی های مشاهده شده دارای پرز پشمی بوده و ۱۳ درصد از قالی ها گل ابریشم ۱۶٫۳ درصد از قالیها پرز از جنس کرک داشتند و جنس نخ خامه قالی ۲٫۲ درصد از موارد نیز ذکر نشده است. جنسی نخ بود این قالیها در ۹۷٫۸ درصد از پنبه و در ۱٫۱ درصد از پشم بوده و جنس نخ پود ۱٫۱ نیز ذکر نشده است. جنس نخ چله در قالیهای نمونه ( ۹۷٫۸ درصد) از پنبه و ۱٫۱ درصد از پشم و جنس نخ چله ۱٫۱ درصد نیز ذکر نشده است.
در مورد ویژگی های قالی کاشان جدول شماره ۳ نشان می دهد که ۱۰۰ درصد قالیبافان از روش شیرازه پیچی متصل استفاده می کنند. شیوه پودگذاری قالی از نوع دو پود (یکی ضخیم و دیگری نازک) است که ۱۰۰ درصد نمونه ها را در بر می گیرد. در ۱۰۰ درصد قالیهای مشاهده شده از روش چله دوانی استفاده شده است. مجموعاً ۷۵ دار قالی مشاهده گردید که در تمامی آنها از روش چله کشی فارسی استفاده شده بود. ۹۳٫۳ درصد از دارهای قالی از نوع فلزی ۴ درصد از نوع چوبی و ۲٫۷ درصد از نوع دار ترکیبی (فلزی-چوبی) است. بیشترین فراوانی را نوع دار فلزی به خود اختصاص داده است. در ۷۲٫۸ درصد از موارد مشاهده شده (۶۷ مورد) روش پرداخت قالی دستی و ۲۷٫۲ درصد از موارد روش پرداخت قالی ماشینی و در کارگاه پرداخت بوده است. شیوه پایین کشی قالی با روش دوخت با سوزن است (۷۵ مورد) نقشه قالی کاشان امروزی از نوع گردان است. و گلیم باف آنها در ۹۷٫۸ درصد درتخته قالی از نوع گلیم باف فارسی است. نوع دار قالی باقی رایج در این منطقه دار عمودی فلزی گردان است. جدول شماره ۴ ابزار قالی بافی را در کاشان نشان می دهد. قالی بافان کاشان علاوه بر کارد قالیبافی که در ۱۴٫۷ درصد موارد استفاده می کنند. در ۷۳٫۳ درصد موارد از کارد آشپزخانه و در ۸ درصد موارد نیز از کارد میوه خوری در قالی بافی استفاده می کنند. پرداخت قالی در این منطقه در هنگام بافت قالی صورت می گیرد.
بافندگان قالی در ۵٫۳ درصد از موارد از قیچی قالیبافی و در ۸۸ درصد از موارد از قیچی خانگی جهت پرداخت قالی استفاده می کنند دفه پاشانه قالیبافی نیز در ۹۶ درصد از کارگاههای مشاهده شده وجود دارد. قشو که جهت پیش کشی قالی به کار می رود در کلیه کارگاههای قالی بافی در کاشان که به آنها مراجعه گردید، مشاهده شد.
بررسی عیوب قالی کاشان
با توجه به جدول شماره ۵ مهم ترین عیوب مشاهده شده در قالی کاشان بر حسب فراوانی عبارتنداز: پایین زدگی قالی (۲۶٫۱ درصد ) غلط باقی نقشه قالی (%۲۰٫۷)، بالازدگی قالی (%۳۵٫۹)، ترنج دار شدن (%۱۹٫۶)، شمشیری شدن قالی (%۶٫۵)، کچی قالی (۴۳٫۵%) عیوبی نیز مشاهده شده که فراوانی اندکی دارد که شامل پیش کشی نامناسب قالی (%۲٫۲)، ناصاف بودن پشت قالی (۱/۱%) موارد، بیرون زدگی سرپود ضخیم از سطح فرش (۱/۱%) و ذرتی شدن قالی (۱/۱%) است. نتایج عیوب قالی در نمودار شماره ۱ نشان داده شده است.
بررسی علل بروز عیوب در قالی کاشان
مهم ترین علل بروز پایین زدگی قالی کاشان که (%۲۶٫۱) از کل موارد مشاهده شده را شامل می شود در %۱۲ موارد فشار زیاد به شانه یا سنگینی آن است. نامناسب بودن ضخامت مواد اولیه( نخ پود و پرز و چله)، در 7/8% از موارد باعث بروز عیب پایین زدگی می شود. عدم نظم چله و کشش نامناسب در زیر دار در 1/2% و نامناسب بودن دفتین 2/1% از موارد مشاهده شده را شامل میشود، (به جدول شماره 6 و نمودار شماره 2 مراجعه شود) در بین 92 نمونه 1/26% عیب پایین زدگی دارند. علل بروز این عیب در جدول شماره 6آمده است.9/73% از موارد نیز فاقد عیب مذکور هستند. در قالی کاشان عیب رگه دار شدن قالی مشاهده نشد.
دورنگی نیز در قالی کاشان نیز وجود ندارد. غلط باقی نقشه در %۲۰٫۷ مورد مشاهده شده است. در %۱۳ موارد جابه جا یافتن نقشه قالی در %۵٫۴ موارد، استفاده از نقشه معیوب و در %۲٫۲ موارد جابه جا یافتن رنگ ها باعث این عیب شده است. عدم تناسب هر یک با مجموعه مواد اوليه ) نخ پرز، نخ پود و چله( با رج شمار فرش باعث می شود که فرش پوک به نظر برسد. در این خصوص در یافت %۶۶٫۳ از قالی¬های مشاهده شده، از مواد اولیه نامناسب استفاده شده است. ذرتی شدن قالی کاشان فقط در یک مورد مشاهده شده که آن هم به دلیل پرداخت بیش از حد قالی است. به جدول شماره ۷ مراجعه شود) %۳۵٫۹ قالی های کاشان دارای عیب بالازدگی هستند. مهمترین علت این عیب که در %۱۲ مشاهده شده، فشار کم شانه است. )به جدول شماره ۸ مراجعه شود).
از دیگر عوامل بروز این عیب ضخامت زیاد هر یک یا مجموعه ای از مواد اولیه نخ پود، چله یا پرز) است که باعث بروز بالازدگی قالی در ۷ موارد شده است. عدم کشش مناسب چله در زیر دار در ۱۰٫۸٪ از موارد و عدم نظم چله ها و معیوب بودن دار قالی نیز هر یک %۲٫۲ موارد باعث بروز این عبیب شده است. ( به نمودار شماره ۳ مراجعه شود)
جدول شماره ۹ نشان میدهد که در شهرستان کاشان %۶٫۵ از قالی های مشاهده شده دارای عیب شمشیری هستند. که علت آن در %۳٫۳ از موارد نامناسب بودن دار قالی و در %۲٫۲ از موارد تفاوت در کشش چله ها است.
عیب ترنج دار شدن قالی کاشان در %۱۹٫۶ از قالی ها دیده شد. در ۱۶٫۵ از عدم علت آن شل بودن چله ها در %۳٫۳ عدم تناسب مواد اولیه با رج شمار قالی و در %۶٫۵ موارد نایکنواختی ضربات شانه بوده است. سفیدک زدن پشت قالی در %۲٫۲ از مورد مشاهده شده که در %۳٫۳ علت آن نامناسب بودن نخ چله و در %۲٫۲ علت آن نامناسب زدن نخ پود نازک است.
بررسی عیب کجی و علل بروز آن در قالی در جدول شماره ۱۰ نشان داده شده است. همچنان که جدول نشان میدهد در شهرستان کاشان ۴۳٫۵% از کل قالی های مشاهده شده دارای غیب کجی هستند. در %۲۱٫۸ علت بروز کجی قالی کشیدن بیش از حد پود ضخیم است. در ۱۵٫۲% موارد عدم نصب مناسب دار قالی و در %۶٫۵ مورد تاب زیاد پود ضخیم باعث بروز این عیب شده است.
توصیه های آموزشی قالی بافان
با توجه به نتایج به دست آمده، نیازهای آموزشی قالیبافان به ترتیب اهمیت و نقش آنها در کاهش میزان عیوب قالی های تولیدی کاشان عبارت است از:
الف) آموزشهای مورد نیاز جهت انتخاب دار و ابزار و مواد اولیه
1- آموزشهای لازم جهت شناخت ویژگی های دار مناسب و چگونگی تنظیم آن
2- آموزشهای لازم جهت شناخت مواد اولیه (خامه چله بود) اعم از کیفیت و مرغوبیت و تناسب بین آنها و تناسب آنها با رج شمار قالی مورد نظر و چگونگی انتخاب آنها
3- آموزشهای لازم در خصوص شناخت نقشه
4- آموزشهای مربوط به شناخت ابزار کار به خصوص نوع ، جنس و وزن دفتین متناسب با ابعاد و رج شمار فرش
ب )آموزشهای مورد نیاز بافندگان در هنگام بافت فرش
1- آموزش لازم جهت شناخت چله کشی مناسب و نحوه نظارت و حفظ نظم فواصل و میزان کشش چله در طول بافت.
2- آموزش نحوه پوددهی و دفتین زدن در قالی
3- آموزش نقشه خوانی
4.آموزش گلیم باقی فرش
5- آموزش شیرازه پیچی فرش
بنابراین توصیه های لازم برای آموزش قالی بافان کاشان با توجه به عیوب قالی می¬توان در جدول شماره 11 نشان داد.
در این مطلب نیازهای آموزشی قالیبافان شهرستان کاشان را بررسی و طبقه بندی کردیم همان طور که اطلاعات نشان میدهد در کاشان کنترل کشش نخ پود ضخیم در هنگام بود کشی از مهارتهای لازم برای قالی بافان است تا از بروز معایبی نظیر کجی قالی جلوگیری نماید هم چنین افزایش توان مندیهای قالیباف در جهت کنترل چله و شل یا سفت بودن نخ های چله امری لازم است تا در هنگام بافت قالی با پایین کشیدن آن در کشش نخ های چله در هم ریختگی ایجاد نشود. در این مورد کنترل نظم نخ های چله و توزیع یکنواخت نخ های چله بر روی سردار اقدامی اساسی است که باید در راس برنامه های آموزشی قالی بافان قرار گیرد. افزایش مهارت های دیگر نظیر استفاده صحیح از دفتین و فشار لازم بر آن آشنایی با نقشه و طرز نقشه خوانی نیز باید مورد توجه قرار گیرند. چنانچه این توصیه های آموزشی در اختیار مسئولان امر آموزش قالیبافی در منطقه قرار گیرد، می تواند بسیار مؤثر باشد زیرا با در نظر گرفتن محتوای آموزشی در دوره ها و سطوح مختلف آموزشی در قالیبافی میتوان بر حسب نیاز موارد مشخصی را در برنامه ها قرار داد.
نتایج این پژوهش میتواند مورد استفاده برنامه ریزان آموزشی قرار گیرد و برنامه ریزان با توجه به فراوانی عيوب مختلف در قالی منطقه کاشان نسبت به اولویت بندی برنامه های خود می توانند اقدام کنند.
اگر علاقه مند به یادگیری قالیبافی هستید، حتما ویدیوهای آموزش رایگان قالیبافی لم آرت را که در اختیار شما قرار داده ایم را مشاهده کنید.