زیبایی شناسی قالی خشتی چالشتر

در مرحله ارزیابی زیبایی‌‌‌‌‌شناسی قالی خشتی چالشتر بر مبنای کیفیت‌‌‌‌‌های زیبا، درمی‌‌‌‌‌یابیم که قرابت، سازگاری، به هم‌‌‌‌‌پیوستگی و در کل هماهنگی تمام نقوش و عناصر دلیلی بر اشراف و بینش آگاهانه هنرمندان طراح یا بافندگان است.

تحلیل زیبایی شناسانه یک اثر هنری به‌‌‌‌‌خصوص قالی دستباف از آن جهت حائز اهمیت است که توجه زیبایی‌‌‌‌‌شناسانه به آن می‌‌‌‌‌تواند با تأثیری مطلوب بر نگرش مخاطبین، آنان را به درک ارزش‌‌‌‌‌های این اثر هنری فرا خواند.

چالشتر از روستاهای حومه بخش مرکزی شهرستان شهرکرد و در فاصله 8 کیلومتری آن واقع شده است. قالی‌‌‌‌‌هایی با نقشه‌‌‌‌‌های خشتی یکی از اصیل‌‌‌‌‌ترین طرح‌‌‌‌‌های منطقه چالشتر است که از گذشته‌‌‌‌‌های دور تاکنون، با طرح و رنگ خاص خود، همواره مورد توجه تاجران بوده، هست و خواهد بود. قالی خشتی چالشتر، ازجمله آثار پر ارزشی است که متأسفانه زنگار بی‌‌‌‌‌توجهی بر ارزش‌‌‌‌‌های زیبا و والای آن، جنبه‌‌‌‌‌ای شئ گونه به آن داده و سبب غفلت از آن شده است. یکی از مؤثرترین راه‌‌‌‌‌های معطوف کردن توجهات به توسعه و ترویج قالی خشتی منطقه مورد نظر، که به لحاظ زیبایی و ارزش‌‌‌‌‌های نهفته و والای آن منحصر به فرد است، به دست آوردن آگاهی جهت عرضه زیبایی‌‌‌‌‌های آن است. در بیان زیبایی‌‌‌‌‌های قالی منطقه مذکور، نوعی قضاوت و نقادی انجام خواهد شد که عوامل زیبا بر اساس کیفیات زیبا تعریف خواهند شد؛ بدین گونه که با برجسته کردن برخی زیبایی‌‌‌‌‌ها، جلوه‌‌‌‌‌های آشکار و پنهان موجود در قالی خشتی چالشتر را؛ که ممکن است دیدگان و ذهن مخاطبان سالیان طولانی با آن قرین بوده؛ اما نسبت به آن‌‌‌‌‌ها شناخت دقیق نداشته‌‌‌‌‌اند، در یک قیاس از نهفتگی بیرون آورده و معرفی کنیم.

در مرحله ارزیابی زیبایی‌‌‌‌‌شناسی قالی دستباف خشتی بر مبنای کیفیت‌‌‌‌‌های زیبا، درمی‌‌‌‌‌یابیم که قرابت، سازگاری، به هم‌‌‌‌‌پیوستگی و در کل هماهنگی تمام نقوش و عناصر دلیلی بر اشراف و بینش آگاهانه هنرمندان طراح یا بافندگان است. جهت این امر، بررسی‌‌‌‌‌های انجام شده بر روی 20 تخته قالی خشتی چالشتر (قدیم و جدید) در اندازه‌‌‌‌‌های مختلف (از زرع و نیم تا 12 متری) است که در تنظیم مقاله به دلیل محدودیت، برخی از آن‌‌‌‌‌ها ارائه شده‌‌‌‌‌اند. در این جستار جهت شناسایی زیبایی‌‌‌‌‌شناسی فرمی یا بیرونی قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر ویژگی‌‌‌‌‌هایی همچون: وحدت در کثرت در عنصر نقش در قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر (نیمه منحنی و زاویه‌‌‌‌‌دار بودن نقوش، گسترش یک نقش (خشت) در کل و تکرار یک نقش‌‌‌‌‌مایه در خشت)، وحدت و تنوع در عنصر رنگ در قالی خشتی (وحدت رنگی در کل زمینه قالی یا تقسیم قالی به سطوح رنگی)، ترکیب‌‌‌‌‌بندی رنگی در قالی‌‌‌‌‌های خشتی (خشتی قرینه‌‌‌‌‌ای، خشتی محرابی و تک خشت یا خشت غلط)، برخی خصوصیات در رنگ و نقوش قالی خشتی چالشتر، دسته‌‌‌‌‌بندی نقوش در قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر (نقوش طبیعی و نقوش مفهومی) شناسایی، مورد بررسی و معرفی می‌‌‌‌‌شوند.

قالی خشتی چالشتر

طرح خشتی استخوان‌‌‌‌‌بندی و نظام ساختاری درون متنی است که خشت‌‌‌‌‌ها بر اساس آن چیده می‌‌‌‌‌شوند. روابط و قواعد موجود در قالی‌‌‌‌‌های خشتی در دو بخش متن (خشت‌‌‌‌‌ها) و حاشیه قابل مشاهده است. در قالی‌‌‌‌‌های خشتی شکل‌‌‌‌‌های مربع هم‌‌‌‌‌اندازه، کنار هم چیده می‌‌‌‌‌شوند و درون این مربع‌‌‌‌‌ها طرح‌‌‌‌‌های مختلفی بافته می‌‌‌‌‌شود که زمینه و طرح هرکدام با دیگری متفاوت است. در منطقه‌‌‌‌‌ی چالشتر، خشت‌‌‌‌‌های ده‌‌‌‌‌تایی یا هشت‌‌‌‌‌تایی هستند که نقوش در دو گروه قراردادی (نقوش طبیعی و نقوش مفهومی) درونشان جای دارد. مهارت و تبحر در چیدمان و هماهنگ کردن خشت‌‌‌‌‌هاست که در کل کار انسجام و تناسب ایجاد می‌‌‌‌‌کند. چه بسا درگذشته فقط بافندگان ماهر مسئولیت این چیدمان را داشتند. حاشیه قالی خشتی نیز بر اساس تکرار الگوی مبنا که همان واگیره است، شکل می‌‌‌‌‌گیرد و این تکرار بر اساس رعایت نظم، تناسب (مانند اندازه‌‌‌‌‌ی حاشیه‌‌‌‌‌ها که یک‌‌‌‌‌ششم کل عرض است) و تقارن آینه‌‌‌‌‌ای واگیره پیش می‌‌‌‌‌رود که باعث تکرار نقش مبنا و درنتیجه کل طرح به‌‌‌‌‌صورت گسترده و دورتا دور قالی خواهد شد.

زیبایی فرمی با تأکید بر طرح و نقش قالی‌‌‌‌‌های خشتی

فرم، شکل یا صورت یکی از مهم‌‌‌‌‌ترین مباحث در فرآیندهای زیبایی‌‌‌‌‌شناسی است؛ زیرا تمرکز بر فرم که دربردارنده شکل، جزئیات ترکیب‌‌‌‌‌بندی و ساخت یا تولید است، مدخلی برای درک کامل‌‌‌‌‌تری از موارد زیبایی‌‌‌‌شناسی است.

طرح و نقش قالی‌‌‌‌‌های خشتی را می‌‌‌‌‌توان از اصلی‌‌‌‌‌ترین عوامل زیبایی بیرونی در نظر گرفت. کمیت، کیفیت و اندازه نقوش از جمله اصولی هستند که در طراحی و بافت خشت‌‌‌‌‌ها (متن)، حاشیه‌‌‌‌‌ها (بزرگ و کوچک) و قلمدان‌‌‌‌‌ها استفاده می‌‌‌‌‌شوند. استفاده در هرکدام باعث برجسته کردن طرح متن یا حاشیه نسبت به یکدیگر و در هماهنگی باهم می‌‌‌‌‌شوند. در بحث کمیت، طراح یا بافنده، با استفاده از یک شکل و تکرار آن و یا شکل‌‌‌‌‌های متفاوت و بیشتر سعی بر آن دارد تا فضاهای مورد نظر را به وسیله نقوش مورد نظر بپوشاند و در یک دید کلی متوجه خواهیم شد که تراکم، تمرکز، تعادل (نقش و رنگ)، شلوغی و خلوتی و… چگونه به زیبایی و هماهنگی بین اجزای متن و حاشیه‌‌‌‌‌ها کمک کرده است. در بحث کیفیت، نیز طراح یا بافنده با چیره‌‌‌‌دستی و با به کار بردن طرح و نقشی متفاوت فضای زمینه از حاشیه را جدا نموده است و از نظر ابعاد به کارگیری نگاره‌‌‌‌‌ها گاه نقوش حاشیه بزرگ‌‌‌‌‌تر از متن و برعکس هم اتفاق می‌‌‌‌‌افتد. رعایت استاندارد حاشیه‌‌‌‌‌ها که یک‌‌‌‌‌ششم کل عرض است و اندازه طول قالی که یک و نیم برابر عرض قالی است، از دیگر عوامل است. یکی دیگر از نکات جالب توجه در قالی خشتی چالشتر، استفاده از نسبت طلایی، به‌‌‌‌‌خصوص در طرح‌‌‌‌‌ها حاشیه‌‌‌‌هاست. واگیره‌‌‌‌‌ها و نقوش بکار رفته در حاشیه‌‌‌‌‌ها در قالب یک مستطیل با ابعادی که دارای تناسب طلایی هستند بافته شده‌‌‌‌‌اند. «درگذشته و تا قبل از رنسانس یکی از معیارهای زیبایی اثر هنری به لحاظ تناسب و تعادل، ایده ‌‌‌‌عدد طالیی‌‌‌‌ یا ‌‌‌‌تناسب ثابت یا پویای آسمانی‌‌‌‌ بود. یک اثر وقتی می‌‌‌‌‌توانست زیبای جاودان نامیده شود که دارای هماهنگی باشد. عدد طلایی به نوعی ویژگی عمومی اثر زیبا محسوب می‌‌‌‌‌شد». این نسبت در بیشتر حاشیه‌‌‌‌‌ها و ابعاد کلی قالی خشتی به چشم می‌‌‌‌‌خورد. در کل این ارتباط‌‌‌‌‌های منسجم و بینابین، باعث بروز زیبایی در قالی خشتی می‌‌‌‌‌شود.

نکته‌‌‌‌‌ای که بسیار حائز اهمیت است، توجه بافنده به رعایت این نسبت، بدون داشتن هیچ نوع آگاهی از این نسبت و ناآگاهی از علم ریاضی است. بافنده به لحاظ درک خردمندانه زیبایی در بافت قالی، به صورتی ناخودآگاه و خودکار این نسبت را رعایت کرده است. ارسطو می‌‌‌‌‌گوید: «صور اصلی زیبایی، نظم، همسازی و روشنی است. داشتن این سه صفت به ریاضیات ارزش خاصی در شناختن اشیاء زیبا می‌‌‌‌‌بخشد». از دیگر نکات ارزنده موجود در قالی خشتی چالشتر، رعایت نظم در تکرار نقوش، پراکندگی زیبا و متناسب رنگ‌‌‌‌‌های به کار رفته در متن و حاشیه‌‌‌‌‌هاست.

به طورکلی، در برخورد و ارزیابی اولیه با یک تخته قالی ویژگی‌‌‌‌‌های فرمی شاخص در دو گروه قراردادی 1. بیرونی (طرح و نقش، رنگ، ابعاد، مواد اولیه، شستشو و عملیات و مناطق جغرافیایی بافت) و 2. درونی (شیوه‌‌‌‌های بافت، دار و ابزار، مرمت و رفو، تأثیرات قوانین مربوط به قالی، تأثیر سایر هنرها بر قالی) در نظر گرفته می‌‌‌‌‌شود که در این مقاله فقط به ساختار نقوش و رنگ در قالی خشتی چالشتر اشاره شده است. در ادامه برخی از عوامل زیبایی‌‌‌‌‌شناسی بیرونی در قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر را می‌‌‌‌‌توان به شرح زیر بیان نمود.

1. وحدت در کثرت در عنصر نقش در قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر

یکی از معیارهای سنجش زیبایی‌‌‌‌‌شناسی آثار هنری، ارزش وحدت در کثرت است. هنرمند بافنده چالشتری بر اساس ذوق ذاتی و اکتسابی از سنت اجدادی‌‌‌‌‌اش به هماهنگی و تعادل در چیزهای مرتبط با خود میل دارد تا از این طریق به زیبایی طبیعی دست یابد و چون دامان طبیعت سرسبز منطقه از بهترین الگوهای این شناخت است، به نوعی بازتاب آن را با تفسیر و تحلیل ذهنی خویش و تجارب گوناگون در قالب نقوش و رنگ‌‌‌‌‌ها در خشت‌‌‌‌‌ها می‌‌‌‌‌آفریند که عنصر نقش در عین کثرت دارای وحدتی است که به سه صورت ذیل قابل بررسی است.

1‌‌‌‌.1       نیمه منحنی و زاویه‌‌‌‌‌دار بودن نقوش

نیمه منحنی بودن و شکستگی نقوش بیش از هر عاملی باعث وحدت و هارمونی در ساختار ظاهری قالی منطقه می‌‌‌‌‌شود و چه بسا که این خصوصیت به قالی‌‌‌‌‌های سایر مناطق استان نیز نفوذ پیداکرده اما به طور خاص و ویژه در قالی‌‌‌‌‌های منطقه چالشتر مشاهده می‌‌‌‌‌شود. پیرو این گفته «اگر در یک فضا، قالی،گلیم، سفال و سوزن‌‌‌‌‌دوزی در کنار هم قرار گیرند، براثر کیفیت بصری نوعی هماهنگی دیده می‌‌‌‌‌شود و در عین این همه هماهنگی و یکی بودن، نوعی تنوع، کثرت و فراوانی در نوع خود یعنی در اشکال و زوایای هندسی در کنار اشکال منحنی یا نیمه منحنی مختلف به چشم می‌‌‌‌‌خورد».

1‌‌‌‌.2       گسترش یک نقش (خشت) در کل

در میان خشت‌‌‌‌‌ها یا نقوش قالی خشتی آنچه به وضوح قابل مشاهده است به‌‌‌‌‌کارگیری عناصر و نقش‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌هایی است که به طور مشابه و در ارتباط با سایر عناصر به کار رفته‌‌‌‌‌اند. اولین شکل مشابه، تکرار مرتب فرم مربع ‌‌‌‌ مستطیل گونه خود خشت است که به یک شکل هم‌‌‌‌‌اندازه تکرار می‌‌‌‌‌شوند. بافندگان فرم مربع شکل را مبنای قرارگیری نقوش متن، قرار می‌‌‌‌‌دهند. این کاربرد وسیع مربع نشان دهنده‌‌‌‌‌ی ایده‌‌‌‌‌ی ذهنی از یک نقش‌‌‌‌‌مایه است. آن‌‌‌‌‌ها قالی خشتی را در قالب مربع‌‌‌‌‌هایی پذیرفته‌‌‌‌‌اند که با نقوش مختلفی پر می‌‌‌‌‌شوند و جالب است شکل دیگری برای آن متصور نیستند «شاید بتوان گفت این یک شکل قراردادی است که افراد یک جامعه آن را پذیرفته‌‌‌‌‌اند.»

1‌‌‌‌.3       تکرار یک نقش‌‌‌‌‌مایه در خشت

علاوه بر فرم محیطی خشت، تکرار خشت‌‌‌‌‌های درختی مانند درخت سرو، کاج، بید مجنون و انواع خشت‌‌‌‌‌های شاه‌‌‌‌‌عباسی و بته‌‌‌‌‌جقه‌‌‌‌‌ها از این قانون تبعیت می‌‌‌‌‌کنند. تکرار مشابه رنگ زمینه خشت‌‌‌‌‌ها حتی با نقوش مشابه و غیرمشابه نیز در زمره این اصل قرار می‌‌‌‌‌گیرد. این مورد در و تکرار خشت‌‌‌‌‌هایی با رنگ زمینه سفید، قرمز و آبی قابل مشاهده است.

2. وحدت و تنوع در عنصر رنگ در قالی خشتی

رنگ نیز مانند نقش به صورت‌‌‌‌‌های بصری متعدد در ایجاد کیفیت وحدت و تنوع مهم و اساسی است که مهم‌‌‌‌ترین نمونه‌‌‌‌‌های وحدت در کثرت در عنصر رنگ به قرار زیراند.

2‌‌‌‌.1 وحدت رنگی در کل زمینه قالی (تقسیم قالی به سطوح رنگی)

سطوح رنگی متفاوت در هر یک از خشت‌‌‌‌‌ها به تنهایی و فارغ از در نظر آوردن نقش‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌های درون هر خشت، همانند جدولی رنگین و جذاب است که ذوق ذاتی هنرمند بافنده یا طراح چالشتری را در تفکیک سطوحی به رنگ‌‌‌‌‌های گوناگون، زیبا و هماهنگ نشان می‌‌‌‌‌دهد. همیشه در بهترین نمونه‌‌‌‌‌های قالی خشتی، هر رنگی به صورتی کنار رنگ دیگر قرارگرفته که ضمن نشان دادن ارزش و جایگاه رنگی خود، خصوصیات و ارزش‌‌‌‌‌های رنگی دیگر رنگ‌‌‌‌‌ها را نیز منعکس می‌‌‌‌‌سازد. «چنین استفاده‌‌‌‌‌ای در گزینش عناصر و چیدمان رنگی قالی، قابلیت همسو شدن با مکنونات قلبی بافنده یا طراح را دارد».

با توجه به محدود بودن طیف رنگی، زمینه‌‌‌‌‌های رنگی تکراری در قالی‌‌‌‌‌های خشتی کمتر دیده می‌‌‌‌‌شود. بافندگان طرح‌‌‌‌‌ها و زمینه‌‌‌‌‌های رنگی را به نحوی در زمینه قالی پراکنده می‌‌‌‌‌کنند که تکرار یک زمینه رنگی آن‌‌‌‌‌چنان محسوس نیست. با ترکیب و رنگ‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌های مختلف، تکرار خشت‌‌‌‌‌ها کمتر به نظر می‌‌‌‌‌رسد و همین باعث زیبایی طرح قالی‌‌‌‌‌های خشتی می‌‌‌‌‌شود. رنگ زمینه قالی‌‌‌‌‌ها، طوری انتخاب می‌‌‌‌‌شوند که تکرار آن‌‌‌‌‌ها از حالت لچک و ترنج تبعیت می‌‌‌‌‌کند. در وسط قالی‌‌‌‌‌های خشتی، چند خشت هم‌‌‌‌‌رنگ به طور لوزی قرار می‌‌‌‌‌گیرند (در اصطلاح محلی سینی) و به همین ترتیب به اطراف قالی پیش می‌‌‌‌‌رود تا جایی که در گوشه‌‌‌‌‌های قالی چهار لچک و در وسط قالی، یک ترنج لوزی شکل با ترتیب قرار گرفتن خشت‌‌‌‌ها پدیدار می‌‌‌‌‌گردد.

2‌‌‌‌.2 ترکیب‌‌‌‌‌بندی رنگی در قالی‌‌‌‌‌های خشتی

قالی‌‌‌‌‌های خشتی در چالشتر از لحاظ ترکیب‌‌‌‌‌بندی رنگی به سه شکل مشاهده می‌‌‌‌‌شوند:

الف: خشتی قرینه‌‌‌‌‌ای

این نوع ترکیب‌‌‌‌‌بندی رنگی قالی خشتی در چالشتر بیشتر استفاده می‌‌‌‌‌شود و بافندگان با انتخاب چند رنگ برای متن خشت‌‌‌‌‌ها، ترکیب‌‌‌‌‌بندی زیبایی را انتخاب می‌‌‌‌‌کنند. رنگ‌‌‌‌‌بندی خشت‌‌‌‌‌ها به گونه‌‌‌‌‌ای صورت می‌‌‌‌‌گیرد که در کل قالی فرم لچک و ترنج القاء و دیده می‌‌‌‌‌شود.

ب: خشتی محرابی

این طرح به خاطر قداستی که دارد به سفارش و برای مساجد و مکان‌‌‌‌‌های مقدس بافته می‌‌‌‌‌شود. نقوش و نگاره‌‌‌‌های آن همگی از گل و گیاه و به ندرت از پرندگان است زیرا طرح‌‌‌‌‌های جانوری در مکان‌‌‌‌‌های مقدس به کاربرده نمی‌‌‌‌‌شود. مشخصات این قالی خشت‌‌‌‌‌های زمینه از خشت‌‌‌‌‌های شلمزار و بیبی‌‌‌‌‌باف است. حاشیه و طره طرحی جدید بوده، این قالی توسط خانم محترم اسحاقیان حدود 50 تا 55 سال پیش بافته شده است.

ج: تک خشت یا خشت غلط

زمینه این نوع قالی به صورت طرح سرتاسری بافته می‌‌‌‌‌شود. بدین معنی که نقوش تمام خشت‌‌‌‌‌هایی که در زمینه بافته می‌‌‌‌‌شود، متفاوت و هیچ‌‌‌‌‌گونه طرح تکراری دیده نمی‌‌‌‌‌شود اما رنگ‌‌‌‌‌های متن خشت‌‌‌‌‌ها تکراری است.

2‌‌‌‌.3 برخی خصوصیات در رنگ و نقوش قالی خشتی چالشتر

نقوش و رنگ‌‌‌‌‌های به کار گرفته در قالی خشتی چالشتر، بازگو کننده‌‌‌‌‌ی احساسات درونی بافنده و تأثیر طبیعت و عوامل محیطی بر او است به نحوی که بافته دست یک بافنده با بافنده دیگر و کلاً محصول یک منطقه با سایر مناطق از هم متمایز است. چشم انسان به بعضی آرایش‌‌‌‌‌ها و تناسب‌‌‌‌‌ها حساس و آنچه ساده و صریح باشد، برای چشم جذاب‌‌‌‌‌تر است. یکی از خصوصیات بین نقوش و رنگ قالی‌‌‌‌‌های خشتی به خصوص نمونه‌‌‌‌‌های قدیمی‌‌‌‌‌تر همین محدود بودن تعداد رنگ‌‌‌‌‌ها و طرح‌‌‌‌‌های ساده است «یک نکته بسیار مهم این است که انسان، رنگ را زودتر و بی‌‌‌‌‌واسطه‌‌‌‌‌تر از شکل درمی‌‌‌‌‌یابد و پیش از آنکه به چیز دیگری توجه کند تحت تأثیر رنگ قرار می‌‌‌‌‌گیرد. رنگ و شکل را باید در آن واحد به طور همزمان ملاحظه کرد، زیرا هر دوی آن‌‌‌‌‌ها چیز واحدی هستند». بر این اساس مهم‌‌‌‌‌ترین ویژگی‌‌‌‌‌های رنگ و نقش در قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر به اختصار معرفی می‌‌‌‌شوند.

در قالی‌‌‌‌‌های خشتی منطقه بیشتر رنگ‌‌‌‌‌های گرم به کار رفته است. صرف نظر از شرایط اقلیمی و سردسیری بودن منطقه که تمایل به رنگ‌‌‌‌‌های گرم را سبب می‌‌‌‌‌شود، چشم بیننده روی رنگ‌‌‌‌‌های گرم خیلی بیشتر از رنگ‌‌‌‌‌های سرد تمرکز می‌‌‌‌‌یابد که این به واسطه ساختمان بینایی انسان است که رنگ‌‌‌‌‌های بنفش، آبی و ارغوانی را در فاصله‌‌‌‌‌ای دور، محو و مبهم تشخیص می‌‌‌‌‌دهد؛ بنابراین رنگ‌‌‌‌‌های قرمز، نارنجی و زرد، بیشتر به درد شکل‌‌‌‌های هندسی می‌‌‌‌‌خورند و رنگ‌‌‌‌‌های آبی، بنفش و ارغوانی برای شکل‌‌‌‌‌های نرم مناسب‌‌‌‌‌ترند.

‌‌‌‌ از خصوصیت دیگر قالی‌‌‌‌‌های منطقه هماهنگی و چیدمان مناسب رنگ‌‌‌‌‌ها توسط بافندگان است. در مورد انتخاب رنگ تک‌‌‌‌‌تک نقش‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌ها نیز بافندگان جدا از پایبندی به سنت طایفه‌‌‌‌‌ای و اجدادی‌‌‌‌‌شان، برای انتخاب رنگ هر نقش‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌ای، رنگ‌‌‌‌‌هایی که مدنظرشان است، پیش از ورود به مرحله بافت کنار هم می‌‌‌‌‌گذارند، اگر این رنگ‌‌‌‌‌ها باهم هماهنگ باشد و در اصطلاح خود بافندگان به هم بیایند، شروع به بافتش می‌‌‌‌‌کنند. چه بسا شده تا به انتخاب رنگ نهایی برسند، چندین دفعه ممکن است خامه‌‌‌‌‌های رنگی بافته شده را بشکافند و از نو ببافند تا به رنگ دلخواهشان و تعادل آن در قالی برسند.

‌‌‌‌ از دیگر نقاط قوت قالی‌‌‌‌‌های خشتی منطقه استفاده از رنگ‌‌‌‌‌های مکمل در کنار همدیگر است که بافنده بسان ترکیب‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌های هماهنگ در طبیعت، غالباً رنگ‌‌‌‌‌های متقابل را به کار می‌‌‌‌‌گیرد. گل‌‌‌‌‌های بنفش و آبی با مرکزیت زرد یا نارنجی، گل‌‌‌‌‌های چند پر یا شاه‌‌‌‌‌عباسی‌‌‌‌‌ها با رنگ‌‌‌‌‌های قرمز و ارغوانی با برگ‌‌‌‌‌هایی به رنگ سبزهای تیره و روشن.

‌‌‌‌ استفاده از رنگ یا خامه مشکی در دورگیری‌‌‌‌‌های نقوش در طراحی و بافت است. رنگ مشکی بر روی رنگ‌‌‌‌های گرم تأثیر مثبت گذارده و آن‌‌‌‌‌ها را نمایان‌‌‌‌‌تر می‌‌‌‌‌نماید.

‌‌‌‌ بیشترین رنگ‌‌‌‌‌های مورد استفاده در قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر رنگ قرمز و تنالیته‌‌‌‌‌های آن نظیر صورتی تیره و روشن، نارنجی (شمشادی) و قرمز تیره (قارائی) است. از رنگ زرد هم در مواردی خاص در مرکز گل‌‌‌‌‌ها و جای کم وسعت استفاده می‌‌‌‌‌شود. سپس رنگ‌‌‌‌‌های خنثی، سیاه و سفید که تا پیش از استفاده از ترکیبات گیاهی و گرفتن رنگ مشکی از آن‌‌‌‌‌ها از پشم خودرنگی مشکی استفاده می‌‌‌‌‌شود. بعد از آن به رنگ‌‌‌‌‌های سرد می‌‌‌‌‌رسیم با درجه‌‌‌‌‌های متنوع، سبز بسیار تیره (سبز مینائی)، سبز تیره و بعد از آن سبز روشن یا مغز پسته‌‌‌‌‌ای، طیف‌‌‌‌‌های رنگ آبی شامل: آبی تیره (خانی)، آبی روشن (نفتی) و آبی آسمانی (تخم ساری)، سورمه‌‌‌‌‌ای و طیف‌‌‌‌‌های رنگ‌‌‌‌های کرم، قهوه‌‌‌‌‌ای و تعدادی رنگ دیگر.

3. دسته‌‌‌‌‌بندی نقوش در قالی‌‌‌‌‌های خشتی چالشتر

منطقه چالشتر از دیرباز تاکنون یکی از مهم‌‌‌‌‌ترین و فعال‌‌‌‌‌ترین مناطق استان چهارمحال و بختیاری در امر تولید قالی و منابع غنی طرح و نقش بوده است. این موضوع در انواع قالی‌‌‌‌‌های منطقه به خصوص خشتی‌‌‌‌‌ها به وضوح دیده می‌‌‌‌‌شود به طوری‌‌‌‌‌که در بعضی موارد به دلیل کثرت و تنوع نقش‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌ها، تفکیک خشت‌‌‌‌‌ها از هم کمی دشوار می‌‌‌‌‌گردد. بر اساس مطالعاتی که بر روی انواع قالی‌‌‌‌‌های خشتی انجام شد، به طور قراردادی می‌‌‌‌‌توان نقوش را در دو گروه کلی نقوش طبیعی و نقوش مفهومی تقسیم کرد كه هركدام دارای زیرمجموعه‌‌‌‌‌هایی هستند.

تقسیم‌‌‌‌‌بندی نقوش قالی‌‌‌‌‌های خشتی طبق (نمودار1) به قرار ذیل است:

3‌‌‌‌.1 نقوش طبیعی

منظور از نقوش طبیعی بیشتر نقش‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌هایی است که توسط بافنده از طبیعت اطرافش اقتباس شده است که تصویر آن‌‌‌‌‌ها را به صورت ساده‌‌‌‌‌تر، در خشت‌‌‌‌‌ها می‌‌‌‌‌بافد. این نقوش عبارت‌‌‌‌‌اند از:

الف. جانداران

انساني: دست‌‌‌‌‌دلبر

جانوری

پرندگان: طاووس، گنجشک، طوطی و سار.

حیوانات: گوزن یا آهو.

خزندگان: مار.

ب. گیاهی: گل‌‌‌‌‌ها: چهارپر، پنج پر، شش‌‌‌‌‌ پر، همه گلی، برگ مو، شاه‌‌‌‌‌عباسی‌‌‌‌‌ها، لندنی (سه و پنج لندنی).

درختی‌‌‌‌‌ها: سرو، بيد مجنون، بادام و انگور.

2‌‌‌‌.3 نقوش مفهومی

الف. نقوش برگرفته از محیط: زنگوله‌‌‌‌‌ای، محراب، حوض، قندان، قیچی، سینی، داس، چنگال و بته‌‌‌‌‌جقه

ب. نقوش ترکیبی: تلفيقي از دو یا چند نقش، دو حیوان یا دو پرنده طرفين درخت مانند درخت و مرغ و مار، چمن آهو، سه پرنده، گنجشک و درخت بید، مرغ و انگور، درخت بید و طاووس، درخت بادام(ص10) و گنجشک، گلدونی و فرشته.

برخی از این نقوش در تصاویر از (2تا 7) مشاهده می‌‌‌‌‌شود.

4. آشنایی با اجزای قالی خشتی چالشتر

متن (خشت‌‌‌‌‌ها)، حاشیه‌‌‌‌‌ها و قلمدان‌‌‌‌‌ها، اجزای کلی یک طرح خشتی را تشکیل می‌‌‌‌‌دهند. در این قسمت‌‌‌‌‌ها است که خالقیت‌‌‌‌‌های هنری جلوه‌‌‌‌‌گر می‌‌‌‌‌شود. در همین راستا به معرفی اجزای تشکیل دهنده قالی خشتی می‌‌‌‌پردازیم.

4‌‌‌‌.1 متن:

متن یا زمینه قالی‌‌‌‌‌های خشتی از خشت‌‌‌‌‌های ده‌‌‌‌‌تایی تشکیل شده که بنا بر ابعاد قالی تعداد این خشت‌‌‌‌‌ها در طول و عرض متفاوت است. مجموعه خشت‌‌‌‌‌های نام برده شده در دو گروه طبیعی و مفهومی، تشکیل دهنده متن انواع قالی‌‌‌‌‌های خشتی در منطقه چالشتر است. سوای از خشت‌‌‌‌‌ها، قلمدان نیز جزء عناصر متن است.

4‌‌‌‌.2 قلمدان:

حاشیه‌‌‌‌‌های کوچکی كه فضای خشت‌‌‌‌‌ها را از هم ديگر متمايز مي‌كند، قلمدان یا بند خشت نام دارد. «به دليل به کارگیری طرح‌‌‌‌‌هاي روي قلمدان و شباهت اندازه قلمدان با بند خشت، اين نام را در زمان قاجار، براي بند خشت انتخاب كرده‌‌‌‌‌اند».

اطراف هر خشت، چهار قلمدون وجود دارد. نوع اصلي قلمدان، طرح بازوبندي است و انواع ديگر آن با رنگ‌‌‌‌‌های متضاد، گل‌‌‌‌‌های ريز و درشت تزئين مي‌‌‌‌‌شود. برخی از بافندگان و اهالی چالشتر ابداع این طرح را به میرزا احمد نصر طراح قالی منطقه نسبت می‌‌‌‌‌دهند که آن را از روی قلمدانی که به ایشان هدیه داده شده بود، طراحی کرده است.

برخی از انواع طرح قلمدان که در قالی‌‌‌‌‌های خشتی منطقه و بیشتر درگذشته بافته می‌‌‌‌‌شدند، به شرح ذیل می‌‌‌‌‌باشند که در تحقیقات میدانی فقط انواع لندنی، بازوبندی، شبدری، سه‌‌‌‌‌تایی و ستاره‌‌‌‌‌ای یافت شدند. 1. ساده يك رنگي 2. بازوبندي (گل‌‌‌‌‌دار و ساده) 3. پنجه گربه‌‌‌‌‌اي 4. ستاره‌‌‌‌‌ای 5. شبدري 6. سه‌‌‌‌‌تایی 7. گل پنبه 8. هندسي (دایره‌‌‌‌‌ای، لوزي و مربعی) 9. گلي 10. هفت هشتي 11. گل ريز و 12. سفيد و سياه.

4‌‌‌‌.2 حاشیه‌‌‌‌‌ها (بزرگ و کوچک):

در بسیاری از کشورهای مغرب و مشرق زمین قالی‌‌‌‌‌هایی بافته می‌‌‌‌‌شود که حاشیه ندارد ولی تاکنون هرگز کسی قالی ایران را بدون حاشیه ندیده است، زیرا ایرانیان حاشیه را به عنوان اساس و پایه و زیربنای لازمی تلقی می‌‌‌‌‌کنند که طرح زمینه باید بر اثر آن جلوه‌‌‌‌‌گر شود.

طراحان قالی در ایران معتقدند که فقدان حاشیه سبب خواهد شد که نظر بیننده منحرف شود و درنتیجه طرح اصلی به عنوان قسمت مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد. به علاوه این حاشیه در هر طرف باید شامل قسمت وسط که حاشیه اصلی است و یک، دو و سه حاشیه باریک‌‌‌‌‌تر نیز باشد. نیمه چپ و نیمه راست قالی باید عیناً مثل هم باشد قرینگی در قالی که گوشه‌‌‌‌‌ای از هنر بصری ما ایرانیان است، در مذاهب پیش از اسلام نیز ریشه داشته است و پس از اسلام به تعالی و کمال سوق یافته است. یکی از مشخصه‌‌‌‌‌های اصلی قالی‌‌‌‌‌های چالشتر که همچون قالی‌‌‌‌‌های دیگر مناطق ایران از اصول اولیه آن است، حضور دائمی حاشیه در طراحی آن است. قالی چالشتر هرگز بدون حاشیه نبوده است؛ زیرا علاوه بر آنکه اساس و زیربنای لازمی است، طرح زمینه با حاشیه جلوه‌‌‌‌‌گر شده، رسوم و قواعد خود ازجمله تعادل و تقارن را داراست و حاشیه‌‌‌‌‌ها مانند قابی کل متن را احاطه می‌‌‌‌‌کنند.

از طرفی دیگر «کاربرد حاشیه یادآور فرهنگ و سنت دیرینه ایرانیان در ایجاد باغ‌‌‌‌‌های تمثیلی و مقدس است. وجود نقوش گیاهی و جانوری در حاشیه‌‌‌‌‌ها و خشت‌‌‌‌‌ها به باغ‌‌‌‌‌های مقدس باستانی اشاره‌‌‌‌‌ای نمادین دارد که قدمت آن به 3500 پیش از میلاد می‌‌‌‌‌رسد. در زمان ساسانیان نیز چنان‌‌‌‌‌که در نقش برجسته‌‌‌‌‌های طاق‌‌‌‌‌بستان به چشم می‌‌‌‌‌خورد، انواع حیوانات و گیاهان را در محلی جمع میکرده‌‌‌‌‌اند تا شاه در مکانی محصور آن‌‌‌‌‌ها را شکار کند.

این مکان رؤیایی تصویری نمادین از بهشت واقعی است. چنین می‌‌‌‌‌نماید که طرح تو در توی حاشیه در قالی‌‌‌‌‌ها و قالیچه‌‌‌‌‌ها نیز برگرفته از همین تفکر و فرهنگ باستانی باشد». در ادامه انواع حاشیه‌‌‌‌‌های کوچک و بزرگ با نمونه تصاویر معرفی می‌‌‌‌‌شوند.

4‌‌‌‌.3‌‌‌‌.1 انواع حاشیه‌‌‌‌‌های بزرگ

1. حاشیه خرگوشی 2. حاشیه بادبزنی 3. حاشیه دهان اژدری 4. حاشیه ماهیچه‌‌‌‌‌ای 5. حاشیه لندنی 6. حاشیه گوزنی و 7. حاشیه زنگوله‌‌‌‌‌ای

4‌‌‌‌.3‌‌‌‌.2 انواع حاشیه‌‌‌‌‌های کوچک

1. حاشیه پا گربه‌‌‌‌‌ای 2. حاشیه گل شبدری یا سیبی 3. حاشیه بته‌‌‌‌‌ای یا ماهیچه‌‌‌‌‌ای 4. حاشیه لندنی 5. حاشیه دهان اژدری و 6 حاشیه گیلاسی.

نتیجه‌‌‌‌‌گیری

همانطور که ملاحظه شد بسیاری از نظریات مدرن و جدید در حیطه زیبایی‌‌‌‌‌شناسی را نمی‌‌‌‌‌توان بر قالی تطبیق داد. برای رؤیت زیبایی قالی خشتی چالشتر چاره‌‌‌‌‌ای جز نگریستن در صورت و ظاهر قالی نیست. به تعبیری دیگر اصول زیبایی‌‌‌‌‌شناسی را می‌‌‌‌‌توان بر قالی خشتی تعمیم داد به شرطی که مشخصات درونی و به خصوص بیرونی (طرح، نقش، رنگ، نحوه بافت و…) را از لحاظ فرمی بررسی کرد. هنرمند طراح یا بافنده قالی علاوه بر رعایت اصول فنی طراحی، هویت هر نقش‌‌‌‌‌مایه را بر اساس فرهنگ منطقه خود درک و استنباط نموده و با توجه به مضمون و کارکرد، هر نگاره را جای مناسب طرح قرار می‌‌‌‌‌دهد. این هنرمندان در هر زمان تحت تأثیر آیین و فرهنگ بومی خود به استفاده از نقوشی در قالی پرداخته و به این وسیله ضمن توجه به ظواهر، تناسب و قواعد شکلی طرح، به غنی‌‌‌‌‌سازی مضمون و محتوای طرح‌‌‌‌‌ها بر اساس مضامین فرهنگی می‌‌‌‌‌پردازند. بررسی‌‌‌‌های زیبایی‌‌‌‌‌شناسی قالی خشتی چالشتر نشان می‌‌‌‌‌دهد که بافندگان یا طراحان قالی خشتی یکی از عوامل تأثیرگذار بر زیبایی قالی هستند و بیشتر در قسمت طرح، نقش و رنگ است که حداکثر توان خود را به کار می‌‌‌‌‌گیرند تا قالی زیباتری نسبت به هم‌‌‌‌‌ردیفان خود ببافند و این آفرینش زیبایی قالی‌‌‌‌‌های خشتی به خاطر تنوع خشت‌‌‌‌‌ها، تنوع رنگ و کیفیت بافت است. تقسیم بندی قراردادی خشت‌‌‌‌‌ها در دو گروه مفهومی و طبیعی با زیرمجموعه‌‌‌‌‌هایشان، تنوع رنگ نقش‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌ها و متن خشت‌‌‌‌‌ها هم نشان دهنده این مؤلفه است. کمیت، کیفیت و اندازه نقوش، تراکم، تمرکز، تعادل و وحدت رنگی (نقش، رنگ و چیدمان خشت‌‌‌‌‌ها در متن)، شلوغی و خلوتی، استفاده از نقوش متنوع با رنگ‌‌‌‌‌های گوناگون، چینش رنگی بر پایه ایجاد هماهنگی و خوشایندی، رعایت تقارن در اجزاء و در کل طرح، تناسب و هماهنگی اجزاء با یکدیگر و کل طرح، از ویژگی‌‌‌‌‌های قالی خشتی در این منطقه استو

در پایان یادآور می شویم شما می توانید آموزش های رایگان قالی بافی را از وبسایت لم آرت دریافت کنید.