بررسی طرح ها و نقوش قالی های قاجار موجود در موزه فرش ایران

دوره قاجار بخش بزرگ و مهمی از تاریخ قالی‌بافی ایران را شامل می‌شود. در این برهه نسبتاً طولانی، طرح‌ها و نقوش قالی‌ها، هم وفادار به الگوهای پیشین و سنت‌های محکم خود بوده‌اند و هم بنا به شرایط و مقتضیات زمان، دچار تحولات و تغییراتی شده‌اند.

جیان روبرتو اسکارچیا، سه رویکرد عمده را برای آثار هنری قاجار برشمرده که عبارتند از: گرایش به موضوعات عامه‌پسند و مردمی، تأثیرپذیری از غرب و مذهب تشیع. این ویژگی‌ها در یک نگاه کلان، تا حدودی برای قالی‌ها نیز مصداق پیدا می‌کنند، اما روشنگر نکات خاص هنر قالی‌بافی نیستند. پرسش این است که ساختار طرح در قالی‌های قاجار بر چه شکلی استوار است؟ همچنین، نقوش غالب و مکرر در این قالی‌ها کدامند؟ در این نوشتار بر آنیم تا از طریق وا‌کاوی و طبقه‌بندی طرح‌ها و نقوش قالی‌های موزه فرش ایران به عنوان یک گنجینه بزرگ و غنی، ویژگی‌ها و خصوصیات برجسته حاکم بر طرح و نقش قالی‌های این دوره را شناسایی نماییم. از این رو ابتدا به بررسی موقعیت قالی‌بافی در دوره قاجار پرداخته و آنگاه طرح‌ها و نقوش قالی‌ها را بررسی خواهیم نمود. ارقام تاریخی بر مبنای هجری قمری و معادل آن به میلادی ذکر شده است.

قالی‌بافی در دوره قاجار

سلسله قاجاریه با پادشاهی آقا محمد خان در سال ،1210/1795 آغاز و با سقوط حکومت احمد شاه در سال1925 /1344 به پایان رسید. در این دوره نسبتاً طولانی، هنرهای ایران از جمله قالی‌بافی پس از یک دوره رکود و انفعال، جانی تازه و عرصه‌ای مهیا یافتند.

هنرمندان با تکیه بر میراث گرانبهایی که از تاریخ هنر ایران به‌خصوص دوره صفویه به همراه داشتند و به مدد ذوق لطیف و همت بلندشان، چونان گذشته به خلق آثاری نوین نایل آمدند. این آثار در بستر تحولات و متأثر از شرایط خاص جامعه قاجار، ویژگی‌ها و هویتی مستقل و متفاوت با دوره‌های پیش از خود یافتند.

در نیمه اول سده سیزدهم/ نوزدهم، فرش، همراه با ابریشم، پنبه و شال از کالاهای عمده تجارت داخلی ایران بوده است. در اواسط سده، قالی ایران در بازارهای صادراتی شناخته شده و با رقابت حاصل از گسترش قابل توجه صنعت قالی دستباف ترکیه و هندوستان مواجه می‌شود.

از طرف دیگر در همان زمان، تقاضای اروپاییان و آمریکایی‌ها برای فرش فزونی می‌گیرد. دهه 1873/1290 نقطه عطفی در تاریخ قالی‌بافی ایران به‌شمار می‌‌رود، چرا که از این زمان به بعد، افزایش تعداد دستگاه‌های قالی‌بافی و حجم صادرات و به‌طور کلی، گسترش همه جانبه در صنعت فرش به‌وجود می‌آید.

با رونق گرفتن بازار قالی ایران در دهه 1873/1290 تولید قالی برای کشورهای غربی گسترش یافت و بعد از سال 1900/1318، قالی‌بافی، شایع‌ترین صنعت در ایران گردید. بنا به یک برآورد، در سال 1910/1328 تعداد شصت‌ و پنج هزار کارگر در صنایع قالی‌بافی فعالیت داشته‌اند، به طوری که هیچ‌یک از تولیدات صنعتی یا پیشه‌وری، از این لحاظ به پای صنعت قالی‌بافی نمی‌رسیده است. در سال 1914/1333 نیز، نیمی از جمعیت کل کارگران ایران به قالی‌بافی اشتغال داشته است.

اداره این صنعت پا گرفته در ابتدا به عهده افراد محلی ایران بوده است. کارفرمایان ایرانی از همان مدل‌های تولید داخلی موجود پیروی نموده و ضمن حفظ سلسله مراتب سنتی با استادکاران محلی قرارداد می‌بستند. آن‌ها به تدریج این صنعت منطقه‌ای و محلی را در مناطق و بازارهای جدید نیز ایجاد نموده و گسترش دادند. اما چیزی نگذشت که سرمایه‌گذاران خارجی در قالب شرکت‌های چند ملیتی، زمام امور را در دست گرفته و با ایجاد کارگاه‌های بزرگ، قالی‌هایی مطابق با سلیقه غربی‌ها تولید نمودند.

این شرکت‌ها، در ظاهر برای تشویق صادرات قالی ولی در واقع برای به دست آوردن سود بیشتر، قالی‌بافان را به بافت قالی‌های ارزان قیمت و مناسب تقاضای بازارهای باب اروپا و آمریکا تشویق می‌کردند که اکثراً با کیفیت نازل بافت و رنگهای شیمیایی فرّار (معروف به جوهری) همراه بودند. مهم‌‌ترین این شرکت‌ها عبارتند از: شرکت زیگلر، برادران کاستلی، تجارت قالی مشرق زمین نیویورک و فرش شرق لندن. از این میان، شرکت زیگلر فعالیت گسترده‌تری داشته است. این شرکت که مرکز آن در منچستر قرار داشت، علاوه بر تولید فرش، به کار خرید و فروش فرش‌های کهنه و نو نیز می‌پرداخت.

کریستی ویلسون، نویسنده کتاب تاریخ صنایع ایران، بزرگترین مرکز قالی‌بافی ایران در زمان قاجار را اراک (سلطان‌آباد) و نواحی اطراف آن دانسته است. از دیگر مراکز مهم قالی‌بافی این دوره، می‌توان به تبریز، مشهد، کرمان، کاشان، قاین، درگز، بیرجند و مود، واقع در خراسان شرقی، کردستان، فارس و یزد اشاره نمود.

گسترش مراکز تولید و خارج شدن قالی‌بافی از انحصار دربار منجر به ایجاد تغییراتی در عرصه ابعاد، الیاف، کیفیت بافت و طرح و نقش قالی‌ها نسبت به دوره صفویه گردید. بافت قالیچه به دلیل حجم و وزن پایین رواج یافته و الیاف پشم و پنبه، ساختار بسیاری از قالی‌ها را تشکیل داد. در دوره قاجار، فرش در زندگی و فرهنگ اجتماعی عامه مردم حضور یافته و چنان رواج یافت که بازتاب آن را در عکس‌ها و نقاشی‌های این دوره می‌‌توان مشاهده نمود. محمدعلی جمال‌زاده، نویسنده کتاب گنج شایگان، ضمن برشمردن قالی و قالیچه به عنوان مشهورترین و مهم‌ترین مصنوعات ایران در این دوره، به گسترش و نفوذ این هنر صناعی در خارج از مرزهای ایران نیز اشاره نموده و اظهار داشته است: «اغلب خانه‌داران طبقه اعلای خارجه و مخصوصا در انگلستان و آمریکا وجود چند فرش ایران را در منازل خود لازم و ضروری می‌شمارند.

طرح‌ها و نقوش قالی‌های قاجار

همان‌طور که گفته شد، موزه فرش ایران تعداد قابل توجهی از قالی‌های قاجار را نگهداری می‌کند، اما با توجه به کامل نبودن تصاویر موجود در آلبوم‌های موزه، متأسفانه آمار دقیقی از قالی‌های این دوره در دست نیست. نگارنده از طریق عکس‌برداری از تصاویر قالی‌های موجود در آلبوم‌های موزه و عکس‌برداری از چند قالی، موفق به گردآوری حدود 275 تصویر قالی شده است.

گرچه طبقه‌بندی و دسته‌بندی طرح قالی‌ها کار چندان ساده‌ای نیست و گاه بسته به شیوه نگاه محققان، ساز و کار متفاوتی می‌یابد، لیکن در این تحقیق تلاش شده تا این دسته‌بندی در سه مرحله صورت گیرد. همان‌‌طور که در جدول شماره 1 آمده است، در مرحله اول، قالی‌ها بر مبنای ساختار اصلی طرح که شالوده طرح بر آن استوار است، به گروه‌های یک‌‌چهارم، یک‌دوم، واگیره و سراسری تقسیم شده‌اند. عناوین این گروه‌ها نشان‌‌دهنده نحوه انتشار عناصر و نقوش در زمینه اثر بوده و اساس آن‌ها بر تکرار یک‌چهارم (تقارن چهارطرفه) و یا یک‌دوم طرح (تقارن دوطرفه)، تکرار یک واگیره در سراسر طرح و یا عدم تکرار، شکل گرفته است.

در برخی از طرح‌ها دو یا چند ساختار هم‌زمان به‌کار رفته است که آن‌ها را در گروه تلفیقی قرار داده‌ایم. در مرحله دوم طبقه‌بندی، عناصر ساختاری طرح همچون لچک و ترنج، قاب، بند و محراب اساس دسته‌بندی قرار گرفته و نهایتاً در مرحله سوم، گروه‌ها بر اساس نقوش غالب و مکرر در طرح سامان داده شده‌ند. از میان این گروه‌ها تعداد شانزده تصویر به روش طبقه‌بندی نمونه‌گیری شده است.

در انتخاب نمونه‌ها با وجود محدودیت‌هایی چون عدم دسترسی به تصاویر با کیفیت و از سوی دیگر، تنوع طرح‌ها و نقوش، تلاش شده تا نمونه‌های انتخابی تا حد امکان نماینده گروه و طبقه خود باشند.

1. ساختار یک‌چهارم (لچک‌ترنج، ترنجی، افشان):

طرح لچک‌ترنج از طرح‌هایی است که از دوره صفویه تاکنون پیوسته و مکرر، ساختار بسیاری از قالی‌ها را تشکیل داده است. در دوره قاجار، همچنانکه این طرح از الگوهای صفوی پیروی نموده و گاه به تکرار آن‌ها پرداخته، تحولاتی نیز یافته است. در بسیاری از نمونه‌ها با طرح‌ها و نقوش ساده‌ای روبه‌رو می‌شویم که در آن‌ها از تکلف، ظرافت و پیچیدگی‌های طرح‌های صفوی خبری نیست.

تصویر 1 متعلق به قالیچه‌ای است که در سال 1900/1318 در راور از توابع کرمان بافته شده است. عبارت «نوظهور، اعلاء، ممتاز» در مرکز ترنج، به دلیل تکرار آن در چند نمونه مشخصه و مارکی خاص قالی دیگر احتمالاً مربوط به یک کارگاه تولیدی است. در این قالیچه گل‌ها و پیچش‌های ختایی نسبتاً ساده اجرا شده‌اند. ترنج ساختار یک‌هشتم دارد، به این معنا که یک‌هشتم کل ترنج، قرینه‌وار تکرار شده است. لچک‌ها با پیچش‌های اسلیمی و بر اساس تقارن یک‌دوم شکل گرفته‌اند. در نمونه دیگری از طرح لچک‌ترنج که در همان سال بافته شده (تصویر 2) باز هم آنچه در نگاه اول به چشم می‌خورد، سادگی نقوش ختایی است که به صورت نیمه شکسته و در قالب گل‌های چندپر ساده با رنگ گرم قرمز روناسی بر زمینه روشن قالیچه خودنمایی می‌کنند. ترنج ساختار یک‌چهارم دارد، اما لچک‌ها تقارن یک‌دوم ندارند. کتیبه بافته شده در حاشیه بالای قالیچه با مضمون «تقدیم خاک پای مبارک فرمایش سیف‌الدوله 1318»، نشان می‌دهد که این قالیچه، علی‌رغم سادگی‌اش، یک قالیچه سفارشی برای دربار بافته شده است.

نقش «ماهی درهم» یکی از پر‌کاربردترین نقوش به کار رفته در قالی‌های قاجار است که در آن چهار جفت ماهی در حالی که گلی را در میان گرفته‌اند، حول حوض لوزی شکل مرکزی می‌چرخند (تصویر3‌‌1). ماهی‌ها که به شکل برگ تجرید یافته‌اند، اغلب نیمه هندسی‌اند. طی بررسی‌های نگارنده بر روی نمونه قالی‌های موزه فرش ایران، این نقش بیشتر در قالب دو ساختار لچک‌ترنج و واگیره‌ای مشاهده گردید. در طرح‌های لچک‌ترنج، زمینه و گاه لچک‌ها و ترنج مزین به این نقش هستند. قالی تصویر 3 نمونه‌ای از این طرح را نشان می‌دهد. طرح از سه ترنج لوزی شکل تشکیل شده و هنرمند، نقوش نیمه شکسته ماهی درهم را در زمینه، ترنج‌ها و لچک‌ها از طریق ایجاد تنوع در شیوه رنگ‌آمیزی تکرار نموده است.

لچک‌ترنج کف‌ساده گروه دیگری از طرح‌های قالی‌های قاجار را تشکیل می‌دهند. در این قالی‌ها، زمینه یا متن قالی بدون هیچ نقش و نگاری و به صورت تک رنگ بافته می‌شود. نمونه این طرح را می‌توان در تصویر 4 به نظاره نشست. این قالیچه علاوه بر بی‌نقشی زمینه‌اش، ویژگی دیگری نیز دارد که خاص قالی‌های دوره قاجار بوده و تا پیش از آن کاربرد نداشته است و آن، منظره‌پردازی و طبیعت‌گرایی در ترسیم نقوش است.

ترنج و حاشیه با نقوشی از درخت، کوه، خانه و حیوان، تداعی‌بخش یک منظره کاملاً طبیعی و واقعی است. بدین‌گونه هنرمند قاجار، آرمان‌هایش را نه همچون قبل در دنیای مثالی و متعالی نهفته در میان پیچش‌های اسلیمی و گل‌های مجرد، بلکه در دنیای ملموس و طبیعت اطرافش جستجو می‌کند. نگاهی که تا حدود زیادی ارمغان غرب و هنر رئالیستی آن است. تأثیر هنر طبیعت‌گرای غربی بر طرح و نقش قالی‌های قاجار به همین‌جا ختم نمی‌شود و ابعاد وسیع‌تری را در بر می‌گیرد که در ادامه این نوشتار به آن خواهیم پرداخت.

در میان طرح‌هایی که از ساختار یک‌چهارم برخوردارند، گاه تنها یک ترنج در مرکز طرح، بدون حضور لچک‌ها ترسیم شده است. نمونه این طرح در تصویر 5 دیده می‌شود. شالوده ترنج بر اساس تکرار هشت‌گانه ساقه‌های پیچان اسلیمی شکل گرفته و نکته بارز آن، همسانی رنگ ترنج و زمینه است که موجب شده از اهمیت ترنج در طرح کاسته شده و کل طرح به شیوه طرح‌های افشان یکپارچه به‌نظر برسد. نقوش به کار رفته در این قالیچه نفیس و زیبا شامل گل‌های شاه‌عباسی ظریف و متنوع، نقش‌مایه بته و برگ‌های فربه و توپر در حاشیه است که با الیاف ابریشمی به ظرافت بافته شده‌اند.

طرح افشان از دیگر طرح‌های قالی‌های قاجار به‌شمار می‌رود که بر مبنای ساختار یک‌چهارم و گاه یک‌دوم شکل گرفته است. «در این طرح، گل‌های ریز و درشت شاه‌عباسی، دسته‌گل، شکوفه، برگ، شاخه و گاه اسلیمی و ختایی‌ها و یا نگاره‌های دیگر بدون پیوستگی با هم، به طور پراکنده و در فاصله‌های مساوی از هم و قرینه هم، بر متن افشانده شده است».

تصویر 6، قالی بسیار نفیس و ظریفی را با طرح یک‌چهارم و افشان نشان می‌دهد که از تولیدات کارگاه عمو اوغلی، تولید کننده مشهور و بنام قالی‌های قاجار در مشهد است. انواع گل‌های شاه‌عباسی و نقوش بته به زیبایی و ظرافت در طرح پیچیده و پرکار این قالی به‌کار رفته و حول یک گل کوچک در مرکز طرح سامان یافته‌اند.

2. ساختار واگیره‌ای (بندی، قابی، محرمات)

همان‌طور که در جدول 1 دیده می‌شود، قالی‌های بسیاری از دوره قاجار بر اساس ساختار واگیره‌ای طراحی شده‌اند. در این گروه، یک واگیره در سراسر طرح تکرار می‌شود. گاه نقوش این واگیره توسط بندهایی به هم متصل می‌شوند که آن‌ها را «بندی» می‌خوانند نقش‌مایه بته در فرم‌های متنوعی چون بته جقه، بته میری، بته ترمه، بته خرقه‌ای و بته قبادخانی، بسیاری از قالی‌های این دوره را آراسته است. علاوه بر حضور پراکنده این نقش‌مایه در طرح‌های مختلف، تکرار بته در طرح‌های واگیره‌ای به خلق یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین طرح‌های قالی‌های قاجار انجامیده است که اصطلاحاً به آن «بندی بته‌ای» گفته می‌شود. طرح قالی تصویر 7 از یک ساختار واگیره‌ای با تکرار نقش هشت بته (تصویر7‌‌1) تشکیل شده است.

بافت این نقش به بافندگان کردستان اختصاص دارد. در باب معنا و مفهوم نقش‌مایه بته و ریشه‌یابی آن نظریات متعددی ارائه شده است. دکتر سیروس پرهام در مقاله «از سرو تا بته»، مراحل تطور نقش‌مایه سرو را به بته توضیح داده‌اند. به گفته ایشان: «بته یکی از رایج‌ترین نگاره‌های ایرانی است که از روزگار قدیم تقریباً در همه انواع دستبافت‌ها به خصوص ترمه و قالی و قلمکار، متداول بوده است. به سبب همین پراکندگی کاربرد و رونق و اعتبار دراز مدت، شکل و حالت بته دستخوش تحول و دگرگونی پردامنه شده و این نگاره به بیش از شصت صورت متفاوت درآمده است، که متداول‌ترین صورت آن به بته‌جقه‌ای معروف است».

از دیگر طرح‌های بندی می‌توان به «بندی گلفرنگ» اشاره نمود. نقش‌مایه گلفرنگ که تا حد زیادی به گل رز طبیعی نزدیک و شبیه است، از عناصر پرکاربرد و اصلی در قالی‌های قاجار به شمار می‌رود. اوج کاربرد طرح‌‌های گلفرنگ در آثار ]هنری[ ایران را می‌توان به اوایل دوره ناصرالدین شاه نسبت داد. از این زمان بود که با مسافرت‌های مکرر درباریان و پادشاهان به ویژه به کشورهای فرانسه و انگلیس، نمونه‌های مختلفی از عناصر تزئینی گل فرنگ‌مآب (به همراه عناصر تزئینی غیر ایرانی) به ایران راه یافت.

در فاصله سال‌های 1882‌‌1902 / 1300‌‌1320 سفارش‌های فراوان کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه و انگلیس برای قالی‌های با طرح گل‌های غیرایرانی و شبیه به گلفرنگ که در آن زمان به طرح‌های گوبلنی نیز شهرت یافته بود، باعث شد تا تعداد زیادی از طراحان ایران به ویژه در کرمان به طراحی قالی‌هایی با این نقوش بپردازند. دامنه نفوذ طرح‌های به اصطلاح گلفرنگ در قالی‌های قاجار به گونه‌ای بود که در اندک زمانی، علاوه بر بافته‌های شهری ایران همچون کرمان، در بافته‌های گره‌دار روستایی و عشایری نیز حضوری مضاعف یافت.

نمونه این حضور را می‌توان در تصویر 8 مشاهده نمود. طرح این قالیچه که به گلفرنگ چلچله‌ای مشهور است، از تکرار یک واگیره شامل یک دسته گل رز به‌همراه دو پرنده در بالای آن‌ها شکل گرفته است (تصویر8‌‌1). کتیبه بالای قالیچه گویای آن است که فخرالعلمای کردستان، قالیچه را در سال 1892/1310 به دستور امیر نظام برای دربار ناصرالدین شاه بافته است. از دیگر طرح‌های واگیره‌ای می‌توان به «قابی» اشاره نمود. تکرار قاب‌ها در اشکال مختلف هندسی و یا گردان منجر به طرح‌های قابی یا خشتی می‌گردد. قالیچه تصویر 9 طرحی قابی متشکل از لوزی‌های رنگارنگ دارد که توسط ایل قشقایی بافته شده است. جالب اینکه از نقش ماهی درهم نیز برای تزئین فضای بیرون قاب‌ها استفاده شده است.

همان‌طور که پیش از این نیز بیان شد، هنرمندان قاجار در بسیاری از موارد بر میراث گرانقدر صفوی تکیه کرده و بسیاری از اصول، ساختارها و نقوش را نیز از اسلاف صفویشان آموخته‌اند .در این میان گاه حتی به تکرار برخی از طرح‌های نفیس و نامی همچون طرح لچک‌ترنج شیخ صفی و یا شکارگاه وین پرداخته‌اند. طرح‌‌های مشهور به گلدانی و یا شاه‌عباسی که گروه خاصی از قالی‌های صفویه را تشکیل می‌دهند نیز الهام‌بخش طراحان قاجار قرار گرفته که چند نمونه از آن‌ها در میان قالی‌های موزه به چشم می‌خورد (تصویر10). نقش‌‌مایه اصلی این قالی‌ها گلدان‌هایی است که گل‌های فراوان بزرگ یا کوچک دارند. گاه انبوه گل‌هایی که سراسر قالی را می‌پوشانند از یک گلدان سر بر آورده و گاه چند گلدان کوچک دیده می‌شود که قرینه هم یا به دنبال هم ردیف شده و گل‌های خود را در سراسر متن گسترده‌اند، البته در بسیاری از نمونه‌های این گروه، نقش‌مایه گلدان حذف شده اما آنچه وابستگی آن‌ها را به این گروه نشان می‌دهد، گل‌های بزرگ شاه‌عباسی است که توسط بندها یا ساقه‌های باریکی به هم می‌پیوندند و در کل طرح تکرار می‌شوند.

طرح محرمات گروه دیگری از قالی‌های قاجار را تشکیل می‌دهد. طرحی راه راه که بر اساس آن، متن فرش در عرض، به چند بخش موازی هم تقسیم می‌شود. هر یک از این خطوط به صورت نوار کم‌وبیش پهن و دارای رنگ‌های گوناگون است. نوارها گاه همچون خطی یکدست است و گاه از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی تشکیل می‌شود. هر بخش نیز رنگ و نقشی ویژه خود دارد. البته گاه این نقش، در تمامی بخش‌ها یکسان و مشابه است. مانند نمونه‌ای که در موزه فرش ایران وجود داشته و متعلق به دُرخش (از توابع خراسان) است (تصویر11).

در این قالیچه، هر یک از بخش‌های محصور میان خطوط عمودی و موازی، با ساقه‌ای مواج و نقش‌مایه بته در لابلای پیچ و خم آن تزئین شده است. طرح‌های ساده‌تری نیز وجود دارند که تنها از نوارهای یکسان و بسیار ساده و باریک تشکیل می‌شوند.

3. ساختار یک‌دوم (محرابی و افشان)

ساختار یک‌دوم، اساس طرح‌های محرابی و برخی از طرح‌های افشان را در قالی‌های قاجار تشکیل داده است. در این ساختار همچنانکه از نامش پیداست، یک‌دوم متن طرح حول یک محور عمودی در مرکز تقارن یافته است. طرح‌های محرابی که عمدتاً در ابعاد قالیچه بافته شده‌اند، به چند دسته قابل تقسیم هستند. یک گروه که اساس و منشأ شکل‌گیری طرح‌های محرابی در قالی‌ها بوده و به طرح‌های سجاده‌ای نیز مشهورند، نقوشی چون طاق محراب، قندیل و ستون را که تداعی‌گر محراب مساجد هستند، انعکاس داده‌اند.

قالیچه‌‌های سجاده‌ای دوره قاجار موجود در موزه فرش ایران، گرچه عناصر اصلی طرح در همتایان صفویشان را حفظ نموده‌اند، لیکن بسیار ساده‌تر و خلاصه‌تر از نمونه‌های صفوی اجرا شده‌اند. زمینه طرح در نمونه‌های قاجار اغلب ساده و بدون نقش است. در حالی که قالیچه‌های سجاده‌ای صفوی مملو از نقوش و ساقه‌های ختایی و اسلیمی بوده و عمدتاً ادعیه و آیات مذهبی را در خود دارند. این در حالی است که آیات و ادعیه در تعداد قابل توجهی از قالیچه‌های قاجار جای خود را به درختان و گل‌ها هنرمند قاجار به منظور بخشیده است، چرا که احتمالا احترام و حفظ حرمت کلمات الهی از بافتن آیات احتراز نموده و ترجیح داده است فضایی آکنده از گل‌ها و درختان، به رسم اوصافی که از بهشت رضوان در خاطر داشته، بیافریند. از این رو تعداد زیادی از قالیچه‌های محرابی قاجار را یک یا دو درخت، چونان درخت طوبی، آراسته است. گاه رویش درخت از یک گلدان منشأ گرفته است.

همان‌طور که در تصویر 13 می‌بینیم، شاخه‌های درختی که از گلدان روییده، تمام فضا را پر کرده و دو نیم‌سرو در طرفین گلدان قرار گرفته است. برخی از طرح‌های افشان نیز همچون طرحی که در قالیچه تصویر 14 دیده می‌شود، ساختار یک‌دوم دارند.

در نمونه‌های متعلق به این گروه، اغلب گل‌ها و شکوفه‌های درخت یا گلدان در سراسر متن افشانده شده‌اند. قالیچه مذکور نیز یک گلدان در پایین زمینه‌اش دارد که ساقه‌های نازک روییده از آن غرق در گل‌های رز و زنبق و چندپر و برگ‌های کوچک است. گل شاه‌عباسی تنها دو بار در ساقه اصلی گلدان به‌کار رفته است. گفتنی است تمامی گل‌ها و نقوش به صورت برجسته و با نخ ابریشم بافته شده‌اند. حاشیه از قاب‌های کتیبه‌ای شکل و ترنج‌گون حاوی نقوش پرندگانی چون طاووس و لک‌لک و حیواناتی چون خرگوش و گوزن تشکیل شده است که از این نظر به حاشیه قالیچه تصویر 4 شبیه است.

4. ساختار سراسری (تصویری و درختی)

طرح‌هایی که در زمینه آن‌ها تکرار وجود ندارد و کل طرح توسط طراح ترسیم می‌شود را سراسری می‌نامیم. بخش مهمی از این ساختار را قالی‌های تصویری به خود اختصاص داده‌اند. شاید بتوان گفت مهم‌ترین تحول در عرصه طرح و نقش قالی در دوره قاجار، ظهور و رواج طرح‌های تصویری است؛ طرح‌هایی که در آن‌ها به ترسیم وقایع و رویدادهای ادبی، مذهبی، باستانی و یا تصاویر پادشاهان، بزرگان و مشاهیر ایران و مناظر اروپایی پرداخته شده است. توجه به طبیعت و واقع‌گرایی، سرمنشأ چنین رویکردی در قالی‌هاست که نه تنها در قالی، بلکه در تمام رشته‌های هنری این دوره به وقوع پیوست. جریانی که با گسترش ارتباطات خارجی ایران و نفوذ فرهنگ و هنر غربی به داخل کشور، سال‌ها پیش از روی کار آمدن قاجاریان شکل گرفته بود، اما در این دوره بروز و ظهوری به مراتب شدیدتر و بارزتر یافت.

«پادشاهان قاجار که بیش از سلسله‌های دیگر ایرانی تلاش می‌کردند تا در داخل و خارج از ایران قدرت و اهمیت خود را به وسیله هنر به رخ مردم بکشند»، از تصاویر پرتره خود، آنچنانکه در نقاشی‌ها و تابلوها بهره می‌جستند، در قالی‌ها نیز استفاده نمودند. از این رو قالی‌های متعددی در این دوره با نقش شاهان قاجار و حتی شاهان تاریخ ایران بافته شده است. تصاویری از نقوش باستانی ایران همچون تخت جمشید و دیگر اماکن تاریخی، موضوع تعدادی دیگر از قالی‌های این دوره را به خود اختصاص داده است. در واقع شاهان قاجار با کشیدن این تصاویر می‌خواستند اعتبار سیاسی و فرهنگی خود را به جهان باستانی ایران گره بزنند و به تقویت مشروعیت حکومتی خود بپردازند» تا بدینوسیله حکومت خود را هم‌پایه و در ردیف حکومت‌های مقتدر تاریخ ایران قرار دهند. ظهور دو پدیده چاپ و عکس نیز در دوره قاجار تأثیر بسزایی در خلق و گسترش قالی‌‌های تصویری داشته است. بسیاری از قالی‌های تصویری، طرح‌هایی برگرفته از تصاویر کتب چاپی یا عکس‌ها و کارت‌پستال‌های اروپایی آن روزگار را در تار و پود خود نشانده‌اند.

تصویر ،15 نمونه‌ای از گروه قالی‌های تصویری را نشان می‌دهد که در آن هفتاد و دو تن از پادشاهان باستانی ایران با الهام از شاهنامه به تصویر کشیده شده‌اند. هنرمند طراح این قالی، از طریق کدگذاری بر روی پرتره‌ها اسامی و مدت سلطنت هر یک از پادشاهان را در قاب‌های ترنج‌گون حاشیه ذکر نموده است. نمونه‌های متعددی به همین سبک در موزه فرش ایران وجود دارند که به قالی‌های مشاهیر معروفند و در آن‌ها شخصیت‌های برجسته تاریخی، مذهبی، سیاسی و علمی به تصویر درآمده است. در این طرح، پرتره نیم‌رخ جمشید در میانه بالای تصویر و در لابلای پرتره‌های فشرده و تقریباً نامنظم دیگر سلاطین، مرکز ثقل و کانون توجه واقع شده است. در کتیبه مثلثی شکل بالای تصویر، عبارت «سلاطین قدیم ایران» و این بیت به چشم می‌خورد:

نخست آن خدیوی که کشور گشود                                     سر پادشاهان کیومرث بود

همان‌طور که در جدول آمده است، قالی‌های تصویری درصد قابل توجهی از قالی‌های قاجار را شامل می‌شوند و از نظر موضوعی خود به گروه‌های کوچک‌تری قابل تقسیم‌اند. پرداختن به این مضامین و ارائه نمونه‌های تصویری از هر کدام، مجالی بیش از این می‌طلبد و به ناچار به همین یک نمونه اکتفا می‌گردد.

گروه دیگری از قالی‌ها که از ساختار سراسری در طرح خود برخوردارند، طرح‌های درختی هستند که شاخه‌ها و گل‌هاشان بی‌هیچ تکرار یا تقارنی در سراسر متن قالی گسترده شده‌اند. یکی از نمونه‌های زیبای این طرح متعلق به قالیچه‌ای است که به نام «ملیت» شهرت یافته و به دست توانای فرصت‌الدوله شیرازی ترسیم شده است (تصویر 16). در حاشیه این قالی قاب‌هایی مدور مزین به تصاویری از ده ملیت متفاوت با لباس‌های بومیشان دیده می‌شود. حیوانات مختلف و پرندگان به طرز واقع‌گرایانه‌ای انعکاس یافته‌اند که شاهد دیگری است از گرایش هنرمندان قاجار به طبیعت پردازی و نمایش واقعی پدیده‌های جهان آفرینش.

نتیجه‌گیری

به طور کلی، طرح‌ها و نقوش قالی‌های قاجار در مقایسه با طرح‌های پرتکلف، فاخر و درباری صفوی، اغلب ساده، بدون پیچیدگی و محلی است. چنین امری، نتیجه فراگیر شدن و گسترش قالی‌بافی در اقصی نقاط کشور به خصوص روستاها و شهرهای کوچک است.

همان‌طور که شکل شماره 1 در زیر نشان می‌دهد، طرح‌های غالب در قالی‌های این دوره به ترتیب فراوانی عبارتند از: لچک‌ترنج، بندی، محرابی، تصویری، ترنجی، قابی، افشان، تلفیقی، محرمات و درختی. شاید بتوان ظهور و گسترش طرح‌های تصویری را مهم‌ترین پدیده در طرح و نقش قالی‌های این دوره به شمار آورد. همین‌طور گسترش و رواج طرح‌های واگیره‌ای چون بندی، قابی و محرمات به قالی‌های این دوره اختصاص دارد.

نقوش به‌کار رفته در قالی‌های قاجار به استثنای طرح‌های تصویری، بیشتر گیاهی است و نقوش حیوانی، به ویژه حیوانات غیرواقعی، به ندرت حضور یافته است. البته نقوش پرندگان از این قضیه مستثنی هستند. در کنار انواع نقوش گل، نقش‌مایه بته در انواع مختلف آن، گل رز (گل‌فرنگ) و واگیره ماهی‌درهم از جایگاه خاصی در قالی‌های این دوره برخوردارند. گرایش به واقع‌گرایی و طبیعت پردازی در ترسیم نقوش از دیگر ویژگی‌های قالی‌های قاجار به شمار می‌رود.

آنچه در این جستار ارائه شد، حاصل بررسی‌هایی است که بر روی نمونه قالی‌های موزه فرش ایران انجام گرفته و بالطبع، با واکاوی طرح‌ها و نقوش قالی‌هایی که در موزه‌ها و مجموعه‌های دیگر دنیا قرار گرفته و از دوره قاجار به یادگار مانده است، می‌توان به نتایج قطعی‌تر و کامل‌تری دست یافت. از طرفی تهیه تصاویر با کیفیت از تمام قالی‌های موزه فرش ایران، امکان تحقیق و پژوهش‌هایی وسیع‌تر و دقیق‌تر را برای محققان فراهم می‌آورد. موضوعاتی چون بررسی دقیق نقوش، ساختار حاشیه‌ها، فرم ترنج، لچک‌ها و حتی ترکیب‌بندی رنگی و جزئیات دیگر طرح همچون کتیبه‌ها از جمله مواردی هستند که پرداختن به آن‌ها با استفاده از تصاویر مطلوب و کافی از قالی‌های موزه امکان‌پذیر خواهد بود.

در رپایان توصیه میکنیم حتما سری به دوره های آنلاین قالیبافی استاد لیلا میرزایی بزنید.