چلیپا، مهرانه یا همان خورشید آریایی یکی از قدیمی‌ترین نقش‌های باستانی است که در طول تاریخ همواره بر روی گلیم ها ، فرش‌ها و سایر دستبافته های ایرانیان از جمله در قالی های قشقایی خودنمایی می‌کرده است.
مضامین نقوش قالی و گلیم های قشقایی
بافته های عشایری نوعی زیرانداز است که بافته دست قبایل کوچ نشین بوده و طرح‌های آنها متضمن پیام‌های بی‌شمار در مورد فرهنگ، مذهب، اعتقادات و زندگی اجتماعی آنان از گذشته تاکنون است.
این بافته ها را زنان، هنگامی که مردها در حال جنگ یا شکار بوده‌اند می‌بافته اند؛ آنها احساس درونی، آمال، زندگی روزانه، غم و اندوه و ترس خود را در این گلیم‌ها نمایان می‌ساختند.
می‌توان گفت که هر گلیم زبان خاصی دارد که بر اساس میراث فرهنگی بافنده آن شکل گرفته و بر اساس موقعیت آنان، تجرد و تأهل، غم یا شادی، چشم به راهی تولد یک نوزاد، امید به آینده و غیره تغییر میکند.
او سعی میکند که آرام و خموش احساسات درونی خود را از طریق رنگ‌های درخشان و بعضی اشکال به دنیای بیرون انتقال دهد.
صرف نظر از شرایط منطقه‌ای و اقلیمی، بیشترین موتیف‌های متداول در بافته‌ها، به ویژه گلیم‌ها به چند دسته طبقه بندی میشوند که طبق جدول زیر قابل ارزیابی هستند.
مهرانه یا گردونه خورشید فرمی صلیبی به صورت دو خط افقی و عمودی است؛ به نظر مردم بسیاری از مناطق، صلیب قدرت چشم بد را به چهار قسمت کاهش می‌دهد.
این موتیف متعلق به زمانی بسیار دور و قبل از مسیحیت است؛ این نماد از نظر شکل، شمایلی و به لحاظ مفهومی، نمادین است که هر دو مفهوم را در یک مضمون داراست.
در مورد حزب نازی، نمادین و در مسیحیت، شمایلی است. به علاوه نشان حفاظت در برابر چشم بد بوده و نمادین است.
خورشید آریایی «مهرانه» در قالی‌های قشقایی
در اوستا، میترا و خورشید، هر چند دو ایزد و خداوند بزرگند اما جدا از هم هستند؛ میترا خداوند نور، فروغ و روشنایی است اما در دوران‌های بعدی اغلب یکی دانسته شده‌اند؛ خورشید مقام ششم از مراحل هفت گانه سیر و سلوک در آیین مهر را داراست.
در ایران این نگاره به نام چلیپا یا مهرانه مشهور است.
بن نگار چلیپا یا مهرانه شکلی است که از تقاطع دو خط راست به صورت بعلاوه (+) حاصل می‌شود.
این شکل را با اضافه نمودن زوایدی بر بازوها و به صورت‌های گوناگون و تغییر شکل بافته می‌بافند. مهرانه را به معانی گردونه خورشید و ناهید، مظهر و نماد مهرپرستی، گویای چهار جانب هستی، گویای چهار عنصر اولیه یعنی آب، آتش، خاک و باد دانسته اند.
این نقشمایه به صورت بسط اولیه خود در فرش بافی فارس در سده های اخیر دیده نشده است منتهی فرش بافان فارس نقشمایه های متعددی به کار می گیرند که آنها را باید مشتقات مرکب و صورت‌های تکامل یافته خورشید آریایی دانست.
متداول ترین صورت این نقش رمزی در فرش بافی فارس و نیز قفقاز و آسیای صغیر، از دو خورشید آریایی توأمان و به هم چسبیده درست شده است که خمیدگی بازوان یکی از خورشیدها در جهت عقربه ساعت و دیگری در جهت مخالف آن است؛ این نگاره مرکب را «گردونه خورشید» می‌نامیم.
قالی بافان فارس و بیش از همه بافندگان نیریز و لٌر آن را غالباً در مرکز ترنج‌ها جای می‌دهند؛ در فرش بافی فارس گردونه خورشید به چهار صورت به کار می‌رود که در جدول زیر نمونه‌ها را مشاهده می‌نماییم.
متداول ترین آنها در دستبافته های قشقایی فارس، نمونه نوع چهارم است که در نمونه های انتخابی این مقاله نقش مزبور مورد نظر بوده است.
نتیجه
منطقه فارس و ایل قشقایی یکی از مناطق مهم بافت قالی و گلیم در ایران است که از خصوصیات قالی‌های این ایل تنوع زیاد رنگ‌ها و نقشمایه‌ها است.
یکی از این نمادها که از روزگاران کهن تا به امروز جایگاه ویژه‌ای در بافته‌های این منطقه داشته، نقش «گردونه خورشید»، «مهرانه» و یا «چلیپا» است.
از بررسی پیشینه این نقش در مناطق و دوره های مختلف این نتیجه حاصل شد که مهرانه دارای نقشی نمادین اسطوره‌ای و مذهبی است که در تمام زمینه های هنری از حجاری، سفالگری و فلزکاری گرفته تا قالی بافی کاربرد داشته است.
مهرانه نماد فراگیر مذهبی در جهان قدیم و امروزه در آسیا، اروپا و آمریکا است و جایگاه ویژه ای در میان ملل مختلف دارد.
این مطلب برگرفته از مقاله‌ی «مرجان صلواتی» با عنوان «تجلی نماد گردونه خورشید (مهرانه) در قالی‌های ایل قشقایی است که طی چند مرحله تقدیم نگاه زیبایتان شد.
اگر شما هم علاقه مند هستید تا بتوانید قالی‌هایی زیبا با نقش و نگارهایی قشنگ و طرح‌هایی زیباف مثل همین طرح‌های آریایی و باستانی، ببافید، از کلاس های مجازی آموزش قالی بافی لم آرت غافل نشید.