فرش طرح گلستان یا فرش طرح باغ هندسی یکی از دسته‌های فرش‌های باغی است که قدمتی دیرینه دارد؛ در مقاله تاریخچه نقش ترنج قالی اشاره کردیم که در فرش های قدیمی، نقش ترنج به صورت حوض به خصوص در فرش‌های طرح گلستان وجود داشته از این رو در این مطلب نگاهی گذرا به طرح گلستان قالی خواهیم داشتیم و در مطللب آینده نقش حوض در این دسته از فرش‌ها را با هم بررسی خواهیم کرد.
فرش های باغی و انواع آن
دسته ای از قالی های تاریخی ایران به طور مشخص و با وضوح و دسته‌ای دیگر تلویحاً نقشه باغی را تصویر می کنند. نام اصیل ایرانی برای این نقش ها، گلستان است که به علت رواج آن از قدیم در ترکیه هم به همین نام Bu listan معروف است.
البته می‌توان این نقوش را فردوس، پالیز و امثال آن هم نامید. فردوس دارای سرچشمه آبی ازلی _ ابدی است که همیشه آب در سرچشمه آن جریان دارد.
در فردوس انواع حیوانات و گیاهان از بهترین انواع وجود دارند و بدون آسیب اهریمن و مرگ، زندگی شاد و جاودانه ای را می گذرانند.
فرش های باغی را بر اساس طرح آنها می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد؛ دسته اول طرح های باغی که با تقسیمات هندسی (صلیبی) در زمینه فرش همراه شده اند، چنانچه فرش به وسیله دو نهر به چهار بخش جدا تقسیم می شود که مفهوم چهار باغ ایرانی را نشان می‌دهد و دسته دوم طرح های باغی دیگر که جنبه تخیل و رمز پردازی در آن بیشتر به چشم میخورد و در آن ها از تقسیم بندی هندسی و جوی های آب خبری نیست.
در اینجا نقوش گلستان در اصل همان دسته اول این تقسیم بندی هستند؛ با این تفسیر طرح گلستان به نوعی طرح باغی هندسی است.
فرش طرح گلستان یا طرح باغ هندسی
باغ هندسی که طرح غالب باغ ایرانی است دارای تقسیماتی در چهارچوب قواعد و ضوابط ریاضی بوده و تابع نظام هندسی است. بر این مبنا طراحی باغ در فرش نیز خصوصیات فوق را به همراه آمیزه ای از باورها و اندیشه های دینی زمان خود دارا بوده است.
شرحی که قرآن مجید از بهشت آورده و چهار جوی آب، شیر، عسل و شراب را مطرح فرموده، برای طراح ایرانی مسلمان چه در باغ و چه در نقش فرش و صفحه نگارگری و سایر هنرهای زیبا، مفهوم چهارباغ را در نزول روضه رضوان بر ساحت این جهانی و صورت و فرم دادن به مضمون بهشت، تداعی می‌نماید.
از سویی آرمان بهشت خواهی ایرانیان موجب برنامه ریزی برای بهره مندی از نمود آن در زمستان نیز شده است.
این نوع فرش به شکلی کاملاً هندسی با نقوش درخت و گل و بوته تداعی از یک باغ را دارد که باغی شبیه باغهای ایرانی و نوعی زمینی از بهشت در ذهن بافنده است.
در محل تقاطع مسیرهای این فرش نقشی وجود دارد که این نقش رفته رفته با تأکید بیشتر و با مرکزیت یافتن به همان ترنج فرش تبدیل می‌شود.
در برخی از قالی‌ها این مسئله یعنی تغییر نقش گلستان و تبدیل نقش حوض به ترنج قالی در دوره های بعد به روشنی قابل ملاحظه است.
رویای بهشت ایرانیان بر نقش طرح گلستان
طرح گلستان نمودی بارز از رویای بهشت ایرانیان در قالبی هندسی است که نمونه بارز چنین طرحی فرش موسوم به بهارستان یا بهار خسرو است؛ این فرش که کاخ تیسفون را مفروش می‌نموده، باغی هندسی را تصویر می کرده و دارای چند حاشیه گلدار (احتمالا هفت حاشیه) و از جمله دارای حاشیه پهنی بوده است.
طرح گلستان معمولاً پر گل بوده، درختی با گل و بلبل در متنی که شبکه آبیاری و چند استخر (آبگیر) آن را به چند قسمت اساسی (چهار، شش، هشت و امثال آن) تقسیم کرده و هر قسمت خود دارای شش و گاه چهار قسمت است، به طوری که تقسیم بندی با مضارب شش (یا دوازده یا بیست و چهار) در آن رعایت شده است.
حرکت آب در جوی‌ها با خط های موجی و رنگ آبی نشان داده می‌شود و در جوی‌ها ماهی و پرنده ملاحظه می شود.
بدیهی است که چگونه نقشه باغ مینوی به روی فرش آمده و این نقشه در طی تاریخ متحول شده و مخصوصاً از قرن دوازدهم هجری قمری (هجدهم میلادی) روایت جدید و متفاوتی از آن پدید آمده است.
نقش اسلام در قالی های طرح گلستان
پس از اسلام طرح باغی و مفهوم بهشت در راستای همان مفاهیم گذشته بر روی فرش مصداق تازه تری یافت. هر چند نباید فراموش کرد که طرح باغی، طرحی به مراتب قدیم تر از دوره اسلامی است.
مشروح ترین توصیف درباره باغهای بهشت در قرآن و در آیات ۴۸ تا ۶۴ سوره الرحمن آمده است که در آن از چهار باغ سخن گفته شده است. این چهار باغ منقسم به دو جفت باغ است.
دو باغ فروتر، باغ نفس و باغ دل (خاص صالحان) است و دو باغ برتر، باغ روح و باغ ذات است که خاص پیشینیان (سابقون) است.
هر یک از این چهار باغ میوه‌ی خاص خود دارد. یکی زیتون، دیگری خرما، سومی انجیر و چهارمی انار و در هر کدام چشمه‌ای روان است.
با توضیحات ارائه شده مشخص شد طرح گلستان، تصویر باغی هندسی بوده که برای هنرمند خالق آن بیش از هر چیز تصویری از بهشت بوده که در دوره اسلامی نیز به نوعی تعبیری از جنت است.
این باغ شامل نقوشی از آبراه‌ها، گل، درخت، حیوانات، پرندگان، آبگیر (حوض یا استخر) و ماهی است و همچنین دارای تقسیمات مشخص هندسی با مضربی از دو بوده است.
اما به هر ترتیب این تصویر با نشانه های زمینی و این جهانی ارائه شده اس.
همانطور که در ابتدای مقاله عنوان شد، در مطلب بعدی به نقش حوض در طرح گلستان و شباهت و ارتباط آن به نقش ترنج قالی می‌پردازیم.
شایان ذکر است این مطلب از مقاله «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران» اثر سید محمد مهدی میرزا امینی و دکتر سید جلال الدین بصام استخراج شده است.
در پایان این نکته را یادآور می‌شویم که شما می‌توانید با تهیه دوره های آموزش قالیبافی که توسط سرکار خانم لیلا میرزایی، مدیر مجموعه لم آرت و نقشینه و مدرس قالیبافی تهیه شده است، نسبت به فراگیری قالیبافی به صورت مجازی و غیر حضوری اقدام فرمایید و ابزار و وسایل قالیبافی مورد نیاز از جمله دار قالیبافی و نخ و چله قالیبافی را از فروشگاه اینترنتی لم آرت خریداری فرمایید.