فرش بافی روستایی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایران زمین است که به مرور از روستاها و همچنین بین عشایر به شهرها هم وارد شد و در کنار هم تارریخ فرش بافی و قالیبافی پرشکوه ایرانیان را رقم زدند.
در تاریخ گذشته سرزمین ما، روستا به عنوان سکونت گاه اولیه بشری همواره دارای نام و هم زمان نقش و تعریفی بوده که با علت وجودی آن در ارتباط مستقیم است و آن نام و تعریف طی قرن‌ها و نسل‌ها باقی مانده؛ یعنی «پهنه‌ای جغرافیایی که معیشت اکثر سکنه آن از طریق داد و ستد متقابل انسان با عوامل تجدیدپذیر طبیعی حاصل می شود.»
بنا به قدمت فرش بافی در فلات ایران، که به اعتقاد پروفسور پوپ مهد پیدایش فرش بافی بوده، و ضرورت زندگی ایلیاتی و چادرنشینی در بهره گیری از پشم تهیه شده برای پوشش، چادر و فرش به منظور رفع نیازهای طبیعی، مقابله با تغییرات جوی و… و از سویی با توجه به استقرار برخی از قبایل بدوی در روستاها، توسعه روستاها و قصبات آغاز شده و الگوهای زیستی دستخوش تغییر گردیدند.
احساس نیاز به فرش بافی در روستاها
خانه های روستایی جانشین چادرهای اولیه شده و نیاز به کف پوش گرم و محافظ کف گلی خانه ها بیش از پیش آشکار گردید. از این رو به نظر میرسد فرش بافی که قبلاً اسلوب آن پدیدار شده بود فرصت مناسبی برای پاسخگویی به این نیاز یافت.
دکتر سیروس پرهام در این مورد چنین می نویسد: «پیش از روزگار صفویه فرشبافی ایران به طور عمده ماهیت عشایری – روستایی داشت و هنر و صناعتی بود برآمده از اختلاط و هم جوشی فرهنگ جامعه شبانی و مدنیت ده نشینی؛ اسلوب بافندگی و مواد مورد کاربرد و شیوه طراحی و نقشه پردازی دستبافت‌ها منعکس کننده کار خانوادگی و خودبسندگی اقتصادی جامعه ای بود که فاصله میان تولید و مصرف و جدایی میان تولید کننده و مصرف کننده یا وجود نداشت و یا اینکه ناچیز بود و چشم پوشیدنی.
طراحی و نقش پردازی بر محور نقش مایه‌های سنتی و باستانی می‌گشت و ماهیت ساده شده هندسی و نیمه هندسی داشت که نیازمند نقشه و طرح های از پیش آماده نبود و غالباً به شیوه «ذهنی بافی» به انجام می رسید.
همه دستبافت ها نیز از پشم گوسفندان محلی بافته می‌شد و با رنگ‌هایی از گیاهان و درختان کوهستان‌ها و مرغزارها و باغ های همجوار.»
ورود فرش بافی روستایی به شهرها
بعدها پس از تشکیل حکومتهای مقتدر و ثروتمند، شهرها توسعه یافتند و در سایه آن اشرافیت و تجمل گرایی نیز رو به افزایش گذاشت؛ فرش بافی که پیش از این، هنر عشایر و روستایی شمرده می شد، به شهرها راه یافت و در شهرها کارگاه های فرشبافی متمرکز برای نیازهای جوامع شهری به وجود آمد؛ این امر موجب تغییراتی در اسلوب بافندگی و طراحی فرش گردید.
بافندگان چیره دست با ذوق به کارگران بافنده بی اختیار تبدیل شدند که می‌بایست به نسخه از پیش برنامه ریزی شده کارفرمای خود عمل می‌کردند. هر چند برخی از این نسخه ها تحت نظر نقاشان و استادان صاحب نام تهیه می شدند که منجر به تولید فرش هایی فاخر و نفیس و در خور شکوه عصر خود گردیدند.
به رغم این تحولات، فرش بافی روستایی به دور از تحولات بنیادین در مبانی و شکل خود تاکنون ادامه حیات داده است. البته در این روند و در تعامل با جوامع عشایری و شهری چه بسیار نقوش که از این به آن و از آن به این وارد گشته و سپس جذب و به شیوه خود باز آفرینی شده است.
همچنین چه بسیار روستاها که فرش بافی اصیل خود را قربانی و پیشکش نظام اقتصادی – تجاری شهروند خارجی و منافع کوتاه مدت ناشی از آن نموده اند.
در هر حال هم اینک بخش قابل توجهی از روستاها به ویژه در غرب، شمال غربی و شرقی و نیز جنوب کشور به فرش بافی مشغول هستند.
نقش زنان و دختران در فرش بافی روستایی
فرش بافی روستایی بنا به سنت بر عهده زنان بوده و آنها به همراه سایر وظایف، فرصتی را نیز به قالیبافی و نیز آموزش آن به فرزندان خود اختصاص می‌دهند؛ مردان اغلب در برپایی دار و چله کشی و قالیشویی مشارکت می نمایند.
قالیبافی علاوه بر کیفیت اقتصادی خود، در جوامع روستایی به عنوان یک هنر مایه تفاخر و مباهات دختران روستایی بوده و بافتن قالی سهم بسزایی در منزلت زن و خانواده او در ازدواج داشته و بخش اعظم (حداقل در سالیان پیش از این) جهیزیه و همچنین منبع درآمد برای شوهر به شمار می آید.
معمولاً زنان به طور روزانه و مداوم به قالیبافی نمی پردازند، بلکه به طور فصلی یعنی زمانی که خانواده فارغ از امور کشاورزی است (معمولاً زمستان‌ها) و یا در زمان فراغت در کنار سایر فعالیت‌های خانه داری بدان اشتغال دارند.
همچنین بافندگی غالباً به صورت اشتراکی (از اندازه های ذرع و نیم به بالا) صورت گرفته و فرصت مناسبی برای اختلاط زنان خویشاوند و یا همسایه به شمار می رود.
سيسيل ادواردز در کتاب قالی ایران می نویسد: «زنان روستایی کوشش میکنند قبل از فرا رسیدن سال نو که در اعتدال بهاری است حداقل کار بافندگی یک یا دو قالیچه را به اتمام رسانند زیرا با داشتن چند تومان اضافی بهتر می‌توانند نیاز افراد را در موقعی که هر یک از آنها باید جامه ای نو در بر کند تامین نمایند.
در باب ارزش و اهمیت قالیبافی نزد روستاییان می‌توان به تاکیدی که بر روی سنگ قبرهای زنان روستایی شامل حجاری لوازم بافندگی آنان (همچون دار قالی، شانه و قیچی) به عمل آمد توجه نمود.
این مطلب مقدمه بر سلسله مقالات آشنایی با فرش‌های روستایی ایران است که تقدیم نگاه‌تان شد؛ این نکته را هم ذکر کنیم که این مطلب استخراج شده از مقاله «زیباشناسی فرش‌های روستایی ایران» اثر همایون حاج محمد حسینی و دکتر حبیب‌الله آیت‌اللهی است.
در پایان این نکته را یادآور شویم که امروزه با گسترش تکنولوژی، هر فردی درر هر مکانی حتی دورافتاده ترین روستاها می‌تواند نسبت به فراگیری هنر قالیبافی و استفاده از آموزش های قالیبافی اقدام کند؛ امری که ما در مجموعه لم آرت با تولید با کیفیت ترین ویدئوهای آموزشی قالیبافی نسبت به آن اقدام کرده ایم.
شما می‌توانید دوره های اینترنتی و آنلاین آموزش قالیبافی مانند دوره آموزش بافت تابلو فرش را از لم‌آرت تهیه کرده و لوازم و ابزار قالیبافی را نیز از فروشگاه آنلاین وسایل و ابزار قالیبافی لم آرت سفارش داده و درب منزل دریافت نمایید.