هنرمند دینی در بیان مفاهیم و صورت مادی بخشیدن به نمادها ناگزیر از روی آوردن به زبان تمثیل است. از جمله جایگاه‌های ظهور نمادها در هنر ایران، معماری و طراحی فرش است.
به عنوان مثال، مناره به واسطه ابعاد و فرم خود، به مثابه ابزاری برای پیوند میان زمین و آسمان جلوه می یابد و بدون نیاز به آرایه ها و تزیینات معنای آن قابل حصول است؛ اجزای معماری مسجد در کنار یکدیگر ساختاری فضایی می آفرینند که احساسی قدسی دارد و تزیینات آنها نیز تکمله این بیان و فزاینده معانی است که ریشه در اعماق فرهنگ ایرانی و اسلامی دارد.
فرش نیز همچون دیگر مصنوعات تمدن‌های سنتی حامل جهان بینی طراحان آن است و این جهان بینی به شیوه بیان و معیارهای زیبایی شناسی این هنرها بدل گشته و به مفاهیم نهفته در این هنرها جان می‌بخشد؛ زیبایی شناسی فرش ایران نیز تحت تأثیر نمادگرایی قرار دارد و فرش چون آیینه عرش بازتابی از نگاره‌ها و طرح و نقش‌های نمادین با الهام از باورها، اندیشه‌ها و آرزوهای انسان فرش نشین است.
فرش، به واسطه ذات بیان خود نیازمند نقوش تزیینی نمادین است تا توان بیان مفاهیم را بیابد، بنابراین در فرش، آرایه های طبیعی و انتزاعی به هم می‌پیوندند تا مفاهیم قدسی را بروز دهند.
هنر ایران همواره متأثر از حضور نمادهاست و برخی نمادها سير تحول تاریخی خود را طی کرده و باقی مانده اند؛ از میان این دسته نمادها میتوان درخت را مثال زد.
درخت از دیرباز به واسطه پیوند با معتقدات آریایی و بین النهرینی به عنوان مظهر باروری دارای قداست بسیاری بوده و حتی در آسیای مرکزی و ترکیه، پیوند میان آنها و قالیچه نمازلیق به عنوان بخشی از جهیزیه عروس را باید پیوند میان این باورهای کهن و دین اسلام دانست.
از سوی دیگر در ایران تصویر درخت و به ویژه درختان همیشه سبز مانند سرو تمثیلی است از ایده بهشت و نماد حیات تداوم یافته، زیرا هنر ایران به واسطه این مبانی قدسی از دیرباز در صدد جلب توجه عالم بالا بوده است.
مناره در معماری و درخت در طبیعت عناصری برآمده از زمین و در طلب آسمان و نمایشگر ارجاع به جهان بالاترند. از این رو جانشینی میان آن دو در طراحی قالی محرابی به عنوان نشانه‌های معادل یکدیگر در دو تراز بازنمایی مورد بررسی مقاله حاضر قرار گرفته است.
قالی محرابی
آیین‌ها را میتوان یکی از مهم ترین محرک های هنر برای پدید آوردن طرح های نو و عامل پیوند میان مفاهیم عمیق و باورها و هنر دانست.
نماز گزاردن بر فرش، سبب گسترش فرش‌هایی به نام فرش سجاده یا فرش‌های محرابی گشته است. در این فرش‌ها از شکل هیچ حیوان و انسانی استفاده نمی‌شود و ضمن بهره‌گیری از انواع اسلیمی‌ها، از نقش محراب در زمینه آنها استفاده می شود.
یکی از بدیهی ترین طرح هایی که برای این گونه قالی‌ها میتوان در نظر آورد، بازتاب نقش محراب مورد استفاده در مساجد بر روی زمینه این فرش ها است.
اما یکی از اصیل ترین و متداول ترین نمونه این نقوش در قالی‌های محرابی ایران فضای سه گانه‌ای از محراب میانی و دو فضای جانبی منفک شده توسط ستون‌ها و تزییناتی از قبیل قندیل، ستون‌های تزیینی، سرستون و کتیبه است.
ریشه این طرح را که علاوه بر محراب، در ایوان و سردر مساجد و اماکن زیارتی نیز دیده میشود در آیین های کهن ایرانی میدانند.
از نظر تاریخی در معابد آیین مهر مکانی به نام مهرابه وجود دارد. این واژه از دو پاره «مهر» و «آبه» ساخته شده است. «آبه» یا «آوه» به معنای ساختمان و خانه است از این رو مهرابه یعنی خانه، مهر برخی دیگر نیز آبه را به معنای مکان گود دانسته و ساختار محراب کنونی را منشعب از این مقوله میدانند.
در ساختمان مهرابه‌ها سه دالان چسبیده به هم وجود دارد که دالان میانی گشادتر بوده و دالانهای پهلویی تنگتر و دارای سقف کوتاه ترند؛ میان دالان‌ها ستون ساخته می‌شد و روی ستون‌ها و روی دالان‌ها را با طاق قوسی می‌پوشاندند.
مهم ترین شواهد این ساختار را می توان در ساختار محراب کلیساهای مسیحیت شرقی و به ویژه دیر شمعون ستون نشین در سوریه نیز مشاهده نمود که در بسیاری از زوایای خود برگرفته از معماری ایران باستان عصر پارتی و ساسانی حاکم بر این مناطق است؛ تصویر زیر نمونه این قالی محرابی را به نمایش می‌گذارد.
نماد درخت در طرح های فرش محرابی
علاوه بر نقش فوق که خود حامل نقوش گیاهی است، در رسته طرح های محرابی، دو نوع طرح دیگر نیز وجود دارد.
طرح های انتزاعی حامل درخت که ساختار سه گانه مهرابه را در درون خود دارند و در این میان درختی سروی از گروه های فرعی این تقسیم بندی محسوب میشود.
نماد درخت یکی از قدیم ترین نقوشی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش به کار برده است.
حضور این نماد که با اشکال مختلف به کار گرفته می‌شده است تا پس از ظهور اسلام نیز همچنین در آثار هنری به چشم می‌خورد.
نقش درخت در مکان محراب در فرش‌های محرابی درختی، از موارد گزینش آگاهانه این نماد توسط هنرمند مسلمان در معنا و شکل جدید در دوران اسلامی است.
این معنا چنان مورد پسند و به جا انتخاب شده است که به سرعت در سراسر ممالک اسلامی مورد استقبال قرار گرفته و بنابر ذوق هنری هر محل طراحی و بافته شده است.
در اسلام، درخت زندگی یا درخت کیهانی، بنابر یک پیشگویی سنتی همان درخت طوبی در بهشت است.
در باور مسلمانان این درخت در بهشت می‌روید، پس موضوعی مناسب جهت خلاقیت های هنری است.
در ایران باستان درختان سرو، نخل، چنار، تاک، انار و… و پس از اسلام درختان طوبی، خرما، زيتون، انار، انجیر و… از جمله درختان مقدس به شمار می روند.
تصویر ۲ نمایش دهنده قالی محرابی قشقایی است که در میانه آن میتوان نقشی از یک درخت را مشاهده نمود.
اما یکی از مهم ترین نقوشی که می توان آن را نوعی تغییر در طراحی قالیچه محرابی، در عین حفظ ساختار منشعب از مهرابه آن دانست، در قالیچه های نماز بلوچ (تصویر ۳) دیده میشود.
در این قالیچه ساختار سه گانه مهرابه به همراه گوشه های فوقانی که در خود درختان سرو انتزاعی را جای داده اند، دیده میشود.
در مقاله بعدی به استفاده و نقش و جایگاه درخت سرو در قالی های محرابی و سجاده های نماز می‌پردازیم و سپس از جایگاه مناره های مسجد بر روی این دستافت‌ها سخن خواهیم گفت.
این نکته را هم اضافه کنیم که این مطلب بخشی از مقاله «نشانه شناسی قالی محرابی: بازتاب معماری مسجد در نقش فرش» اثر مهندس فرزانه فرشید نیک، دکتر رضا افهمی و دکتر حبیب الله ایت اللهی است.
در پایان توصیه می‌کنیم تا از آموزش‌های قالیبافی و بافت انواع فرش که توسط سرکار خانم لیلا میرزایی، مدرس قالیبافی تهیه شده است استفاده بفرمایید؛ همچنین در کنار این دوره های می‌توانید نسبت به خرید اینترنتی و آنلاین ابزار قالیبافی از فروشگاه قالیبافی لم آرت اقدام و محصولات و سفارشات‌تان را درب منزل دریافت نمایید.