قالی محرابی معادلی برای یک مسجد با بیانی نمادین و متکی به معانی نقش مایه‌های گیاهی کهن بوده و مناره و درخت سرو به لحاظ مشابهت در ابعادی نظیر پیوند با مفهوم نور اله، رابطی میان زمین و آسمان و راهنما و هدایتگر انسان به سوی منشاء اصلی وجود او و به مثابه تجسمی از تسبیح الهی، پیوندی مفهومی برقرار ساخته و از بعد معنایی با توجه به دیدگاه اساطیری و باورهای ایرانیان باستان و نیز به واسطه نگاه قرآن به تمثیل درخت، معانی متردافی را می‌یابند.
از سوی دیگر با اتکا به نظر پژوهشگران در مورد تشبیه گنبد به درخت زندگی و قرارگیری مناره‌های پیرامونی میتوان نتیجه گرفت که این ترکیب سه‌گانه مقدس در ساختار مساجد و قالی‌های محرابی، همنشینی و سازمان مشابهی دارند.
با نگاهی به تصویر ۳ و مقایسه آنها با تصویر اخیر میتوان دید که نوعی نگاه جانشینی پیرامون درخت سرو و درگاه‌های جانبی قالیچه های محرابی که در حقیقت بازتابی از ساختار معماری مساجد هستند، وجود دارد.
تصویر 5 نشانگر پیشرفت در طراحی قالیچه های دارای نقوش سرو را نشان می‌دهد؛ درخت سرو با ساختار معماری درگیر شده و با طرح صف محراب ها، سرمتنی و ترکیب خود درختان با دو برابر رأسی، نشان دهنده جایگزینی عنصر سرو با نقوش درون معماری است.
در برخی سجاده های معاصر این طرح تکامل بیشتری یافته و دو درخت سرو به شکل دو بدنه مناره یا به صورت دو ستون حامل دیده می شوند.
مناره به واسطه ابعاد و فرم خود، به مثابه ابزاری برای پیوند میان زمین و آسمان جلوه می یابد و بدون نیاز به آرایه ها و تزیینات معنای آن قابل حصول است.
اجزای معماری مسجد در کنار یکدیگر ساختاری فضایی می آفرینند که احساسی قدسی دارد و تزیینات آنها نیز تکمله این بیان و فزاینده معانی است که ریشه در اعماق فرهنگ ایرانی و اسلامی دارد.
مناره در معماری عنصری برآمده از زمین و در طلب آسمان و نمایشگر ارجاع به جهان بالاتر است. از این رو جانشینی میان آن و درخت که همین نقش را در طبیعت دارد، در طراحی قالی محرابی به عنوان نشانه‌های معادل یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ساختار معماری این عنصر در دو قالب قابل رهگیری است؛ در سر در مسجد جامع یزد می توان این نقوش را در پایه مناره ها و ساختار خود مناره ها در دو سوی ایوان ورودی مشاهده نمود.
اما نمونه واضح تر آن را میتوان در مسجد گوهرشاد دید که مناره ها با امتداد خود تا روی زمین بخش میانی را در بر گرفته اند.
از سایر شواهدی که می تواند اثبات دیگری بر این مدعا باشد، مقایسه ساختار تصویر ۳ و ساختار نمای مساجد است.
لچک گوشه قوس میانی با اشکال اسلیمی و گلدانی خود نشانگر ترادف دیگری از یکسانی تفکر حاکم بر هر دو هنر است.
طرح مناره، ما را با یکی از کهن ترین آفریده های معماری آدمی روبه رو میسازد که قدمتش به قبل از تاریخ باز میگردد.
الحاق مناره در سنت اسلامی، هم ادامه و هم توسعه طرحی نمادین و کهن است.
در ترکیب کلی شهر، مناره ها با ذوات اعتلایی پایدار چیزها همخوانی دارند، حال آنکه گسترش عرضی شهر مبین آفرینش‌های مادی متداوم آدمی ست که همه در ترکیب بندی کلی مبین وحدت، به یکدیگر پیوسته اند.
مناره در ابتدا در کنار راه ها و ساختمان‌های مذهبی به منظور راهنمایی ساخته می شد و به تدریج به صورت نشان بر دوش درگاهها و تکیه های مسجد قرار گرفت.
پس از اسلام نیز ظهور دوباره مناره ها پس از گذشت قرون اولیه آغاز میشود و به مرور تک مناره های مجزا و سپس مناره های پیوسته به ایوان مساجد به عنصری پیوسته به محل انجام مهمترین مناسک دین اسلام بدل می گردد.
ناگزیر باید پذیرفت که این الصاق بدون طی یک فرآیند معنایی ممکن نبوده و لاجرم جستجوی معانی این عنصر جدید، همانند معانی نهفته در درختان سرو منقوش در سنن اسلامی میتواند ما را به روشن ساختن گوشه تاریک دیگری از هنر این مرز و بوم رهنمون سازد.
در روابط جانشینی دال‌ها به جای مفاهیم، ضمن نظر داشتن به معانی صریح توجه به دلالت‌های ضمنی و معانی استعاری را باید مهمترین کنش قاعده جانشینی دانست.
در سیر دلالتی استعاره، که اساساً بر پایه مشابهت میان دو پدیده تبیین میشود، دال‌ها با اصل و آغازی دور و جدا از هم به هم نزدیک می‌شوند؛ فراگردی که در آن جنبه هایی از یک شی به شی دیگر فرابرده یا منتقل و به نحوی که از شیء دوم به گونه ای سخن گفته می شود که گویی شیء اول است.
این مطلب مقدمه ای بود بر بررسی نقش مناره و مقایسه آن با درخت سرو بر روی قالی‌های محرابی که در مقاله بعدی خدمتتان ارائه میشود؛ در مطلب گذشته نیز از جایگاه درخت سرو بر روی قالی محرابی برایتان گفتیم.
گفتنی است این مطلب برگرفته از مقاله «نشانه شناسی قالی محرابی: بازتاب معماری مسجد در نقش فرش» اثر مهندس فرزانه فرشید نیک، دکتر رضا افهمی و دکتر حبیب الله آیت اللهی است.
با فراگیری آموزش‌های قالیبافی لم آرت، می‌توانید نسبت به بافت انواع دستب‌بافته‌ها از جمله قالی محرابی برای خودتان اقدام کنید؛ خیالتان از بابت تهیه نخ و نقشه، ابزار قالیبافی و سایر ابزارهای قالیبافی هم راحت باشه؛ همه رو می‌تونید از فروشگاه قالیبافی لم ارت تهیه کنید..