فرش روستایی یکی از زیباترین و اصیل‌ترین دستب بافت‌های ایرانی است؛ در این مقاله مشخصات فرش روستایی و مقایسه فرش روستایی با فرش شهری را به صورت مختصر در اختیار شما عزیزان قرار می‌دهیم و در مقالات بعدی به طور ویژه هر یک از مشخصات و ویژگی‌های فرش دستباف روستایی را بررسی خواهیم کرد.
روش‌های تولید فرش روستایی در حوزه‌های روستایی به دو شیوه صورت میگیرد:
۱ – شیوه تولید خانگی فرش روستایی (Production domestic)
منظور از تولید خانگی فرش روستایی، تولیدی است که در خانه توسط بافندگان خانگی انجام می شود. بافندگان خانگی کسانی هستند که در خانه خود به بافت فرش مشغول اند و زمان بافتن را خود تعیین میکنند و عمدتاً اعضای خانواده در این کار مشارکت دارند.
شیوه بافت خانگی قالی روستایی خود به دو دسته قابل تقسیم بندی است:
الف) تولید مستقل قالی روستایی به معنای آنکه بافنده صاحب سرمایه تولید (ابزار و مواد) بوده و مشخصات محصول را به میل خود تعیین کرده و مختار است محصول را بفروشد یا نفروشد.
(ب) تولید غير مستقل خانگی بدین معناست که سرمایه تولید توسط دیگری تامین شده و مشخصات محصول به بافنده دیکته می‌شود و بافنده در عوض بافت، یا دستمزد دریافت میکند و یا در سود حاصل از تولید سهیم می گردد که این روش در دوره های معاصر بیشتر رایج است.
طی دهه گذشته با پشتیبانی دولت و گسترش تعاونی‌های فرش دستباف روستایی سرمایه لازم برای تولید به صورت وام در اختیار بافندگان روستایی قرار گرفته و پس از تولید در صورت تمایل بافندگان از طریق تعاونی خود می‌توانند مبادرت به فروش تولیدات خود کنند که میتوان این روش را هم در شیوه تولید خانگی دسته بندی کرد.
2 – شیوه تولید کارگاهی قالی روستایی (Workshop Production):
در این شیوه کارفرما سرمایه تولید را تامین نموده، لوازم، ابزار، مواد و نقشه را در محل ویژه‌ای به نام کارگاه مستقر میکند و بافنده همچون کارگر صنعتی در ازای دستمزدی مشخص راس ساعت مقرر موظف به حضور در کارگاه و انجام بافت است؛ تولیدات کارگاهی بافته های نظام یافته می باشند.
در تحقیق به عمل آمده در خصوص ویژگی‌های اجتماعی شیوه تولید خانگی و کارگاهی فرش دستباف در استان همدان (مهمترین کانون فرش روستایی ایران) آمده است: در تولید کارگاهی فرش ممکن است هیچگونه قرابت و خویشاوندی بین کارگران و نیز کارفرما وجود نداشته و نوع و میزان تخصص کارگران با هم متفاوت باشد. ممکن است در بررخی کارگاه‌ها، اغلب کارگران کارگاهی را مردان تشکیل دهند.
از مشخصات تولید کارگاهی میتوان به مدیریت علمی کار مبتنی بر سود، کوشش در ارتقای محصول، رقابت پذیری، نظم کاری سخت و ساعات مشخص کاری و گرایش به بافت فرش‌های بزرگ پارچه اشاره نمود.
در عوض در تولید خانگی فرش بنابر همان روش سنتی تلفیق کار و خانواده است؛ نقش مادر به عنوان استاد کار (بافنده اصلی) ناظر و آموزگار دختر خود، کار پاره وقت (پس از فراغت از کار منزل و یا در کشاورزی) و گرایش به بافت فرش‌های کوچک پارچه مشاهده می شود؛ مضافاً اینکه در تولید خانگی زنان نیروی کار اصلی به شمار می آیند.
تعریف فرش روستایی
پس از توضیحات فوق لازم می نماید قدری از تعاریف و مشخصات فرش روستائی سخن گفته شود. برای آشنایی با قالی روستایی، نمونه هایی از تعاریف به عمل آمده از آن در کتب مختلف مورد بررسی قرار گرفته که برخی از آنها ذیلاً نقل می‌شود. همچنین متذکر می‌گردد که گروهی از صاحب نظران به تعریف «فرش روستایی» پرداخته و گروهی دیگر از طریق بیان مشخصات آن و تفاوت هایش با فرش شهری سعی در تبیین قالی روستایی داشته اند.
در Dictionary of oriental Rugs آمده است: مقصود از فرش روستایی، فرشی نیست که در مقابل فرش‌های شهری قرار گیرد، بلکه منظور طبقه ای وسیع از قالی‌هایی است که نقش‌ها و ویژگی‌های طرح هایی مشترک را دربر میگیرد.
در سلسله مراتب معمول در بافته‌های شرقی، دستبافت‌های روستایی در میان تولیدات عشایری و کارگاهی قرار میگیرد. طرح های روستایی بسیار متنوع هستند و از طرح های عشایری و کارگاهی الهام گرفته اند.
در فرهنگ جامع فرش گفته شده: این گونه زیراندازها با وجود تنوعی که در طرح و رنگ دارد عموماً ساده و با خطوط هندسی و شکسته و طرح و نقشی ذهنی و بدون مقدمات بافته می‌شود؛ زیبایی طبیعی، استحکام، اصالت طرح و نقش، ارزانی قیمت، مزایای فرش‌های روستایی عشایری است.
سيسيل ادواردز از مشخصات کلی بافته های روستایی همدان به ویژگی‌های گره، وزن، پود و طرح اشاره میکند.
مقایسه فرش روستایی با فرش شهری
در کتاب تاریخ منقوش فرش همدان در خصوص مقایسه فرش شهری و فرش روستایی مطالبی از گزارش بررسی صنعت فرش در ایران (منطقه قالیبافی همدان) نوشته باقر پرهام و مصطفی نیرومند نقل گردیده که بدان می پردازیم:
الف) تفاوت قالی روستایی با فرش شهری از لحاظ فن بافندگی
نوع دار: در مناطق شهری بافت بیشتر دارهای تبریزی معمول است و حال آنکه قالی‌های نوع روستایی با همان دار قدیمی و محلی همدان بافته میشوند. باید افزود که کلیه دارهای همدان و مناطق وابسته به آن از نوع ایستاده اند نه خوابیده مگر در نواحی عشایرنشین ساوه و برخی از روستاهای همدان.
ظرافت: قالی بافی نوع شهری در هر چارک (۲۶ سانتیمتر) بین ۱۲۰ و ۱۴۰ ایلمک دارند (۲۷ تا ۳۵ رگ در هر گره) حال آنکه ظرافت قالی‌های نوع روستائی همدان حداکثر ۲۵ رگ در گره است.
پودگذاری: قالی‌های مناطق شهری باف اصولاً دو پودی اند و قالی های نوع روستایی یک پودی.
قطع: در مناطق شهری باف معمولاً قالی‌های ۳×۲ و ۳/۵×۲/۵ و بزرگتر بافته می‌شود، ولی در مناطق روستایی باف متداول ترین قطع‌ها قالیچه های دو زرعی، زرع و نیم چارک، پشتی، خرک، کناره و مانند اینهاست هر چند که در پاره ای از موارد بافتن کلگی (۳/۵×۲/۵) و قالی نیز معمول است.
الگوی بافت: در شیوه روستایی بافنده معمولاً از حفظ یا از روی نمونه قالی کار میکند و در شیوه شهری از روی نقشه مدرج کاغذی، با این همه در بعضی نقاط روستایی مانند درجزین شهر کبوتر آهنگ و پاره ای از دهات حاجیلو و چهار بلوک استفاده از نقشه های کاغذی نیز در این روزگار معمول شده است.
ب) بررسی فرش روستایی با شهری از لحاظ نوع بهره برداری
در مناطق روستایی باف نوع بهره برداری غالباً مشخص است؛ به این معنا که در کارگاه‌های خانگی مواد اولیه و سرمایه ثابت از آن بافنده و آهنگ تولید تابع احتیاجات، امکانات و استطاعت مالی بافندگان و حتی تغییرات موسمی و اقلیمی است و حال آنکه در مناطق شهری باف اکثر بافندگان مزدبگیر دیگران هستن و کارگاه‌های متمرکز و کارخانه واری مشاهده می‌شود که در آنها کارگر بافنده مالک چیزی جز نیروی کار خود نیست.
ساعات کار را کارفرما تعیین کرده و فعالیت تولیدی پیوستگی و شدت بیشتری دارد و بیشتر از قواعد و نوسانات بازار پیروی کند. البته در هر دو مورد فوق استثنائات و گوناگونی هایی هست.
ج) از لحاظ نیروی انسانی
در برخی مناطق همدان، بافنده مرد وجود ندارد و قالی بافی کار زنان و دختران است و حال در شهر همدان یک چهارم بافندگان را مردان تشکیل می دهند.
با توجه به ضوابط فوق میتوان گفت که در شهر همدان و بهار، قالی نوع شهری و در بقیه نقاط شهرستان کلاً قالی نوع روستایی بافته می شود.
شیرین صوراسرافیل نیز در کتاب مذکور در مقایسه فرش‌های شهری و روستایی به ویژگی‌ها و معیارهای سنتی و رایج آن اشاراتی دارد. آنچه از تعاریف و مشخصات ارائه شده بر می‌آید، کاربرد (و مصارف روستایی)، مواد و ابزار بومی (و حضور ناگزیر ویژگی‌های آن در قالی روستایی)، فنون بافت (و الزامات آن در شکل دهی فرش)، رنگ بندی و رنگرزی (ناشی از قریحه روستایی، سنن قومی و مواد رنگی محلی)، طراحی و نقش پردازی (تحت تاثیر قریحه روستایی، ذخایر فرهنگی هنری قومی – محلی و همجوشی با جوامع همسایه) که برآمده از الگوی زیستی، طبیعت و قریحه روستایی می‌باشد شاکله و روح فرش‌های روستایی را پیکربندی نموده است.
گفتنی است ما در مجموعه قالیبافی لم آرت، امکاناتی را فراهم آورده‌ایم که همه از جمله روستائیان عزیز نیز بتوانند از راه دور نسبت به فراگیری آموزش‌های قالیبافی اقدام کنند؛ دوره های آموزش قالیبافی برای روستائیان و همه علاقه مندان به این هنر اصیل به صورت آنلاین و اینترنتی در اختیار شما قرار گرفته و می‌توانید در هر زمان و مکانی از آن استفاده کنید.