در بررسی عوامل تأثیرگذار بر طراحی فرش ایران و همچنین نگرش حاکم بر این هنر اصیل، به این نکته می‌رسیم که در طرح قالیهای ایران برخی رسوم و قواعد به طور مشترک رعایت میگردد و جای پای فرهنگ و بینش فلسفی در همه آنها مشاهده می‌شود.
در این رابطه سیسیل ادواردز می‌نویسد: در بسیاری از کشورهای مغرب و مشرق زمین قالی هایی بافته می شود که حاشیه ندارد ولی تا کنون هرگز کسی قالی ایران را بدون حاشیه ندیده است زیرا ایرانیان حاشیه را به عنوان اساس و پایه و زیر بنای لازمی تلقی می کنند که طرح زمینه باید بر اثر آن جلوه‌گر شود.
طراحان قالی در ایران معتقدند که فقدان حاشیه سبب خواهد شد که نظر بیننده منحرف شود و در نتیجه طرح اصلی به عنوان قسمت مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد.
به علاوه این، حاشیه در هر طرف باید شامل قسمت وسط که حاشیه اصلی است و یک یا دو سه حاشیه باریک تر نیز باشد؛ طرح زمینه قالی، یعنی محلی که حاشیه مانند قالبی آن را در بر گرفته نیز محدود به رسوم و قواعد است.
تعادل و تقارن در فرش ایرانی
نخستین و مهم‌ترین این قواعد تعادل است؛ نیمه چپ و نیمه راست قالی باید عیناً مثل هم باشد؛ قرینگی در فرش که گوشه‌ای از هنر بصری ما ایرانیان است در مذاهب پیش از اسلام نیز ریشه داشته است و پس از اسلام به تعالی و کمال سوق یافته در معنای الهی و عرفانی تجلی یافته است.
سهراب سپهری، ریشه داشتن قرینه نگاری در فرهنگ بومی ایرانیان و انس با آن در ایران را در قالب عقده گشایی با استاد فرانسوی خود چنین مطرح می کند:
استاد روزی به کارگاه آمدید و منظره‌ای را گرته ریخته بودم و با اندکی قرینه نگاری، گفتید قرینه را از میان ببرد و من بردم، اما به دل خشنود نبودم، من میان قرینه ها زیسته بودم، از خود پرسیدم در قرینه سازی چه خرده ای است. شما بی گمان به خانه‌های ما پا نهاده اید… این خانه ها در قرینه سازی غوطه ورند. حیاط را ذوق قرینه شالوده ریخته است. همتای هر باغچه در سوی دیگر آب نماست، در ابهام سرداب قرینه ها محرم یکدیگرند. ایران
جای افشای قرینه هاست… قالی اتاق هم جولانگاه سازگار قرینه نگاری است …. به مساجد ما بروید، قرینه ها حضور عبادت را در میان گرفته اند، تکرار جلال و رحمت را میشنوید که از میان قرینه ها به وحدت می رسد.
تأثیر عرفان بر طراحی قالی ایرانی
بطور کلی میتوان گفت طراحان و نقوش قالی ایران مستقیماً از افکار و آرا و اعتقادات عرفانی جامعه یا به تعبیر کلی از فرهنگ عرفانی ایران متأثر شده و تار و پود خود را مدیون آن هستند.
از حدود اوایل قرن سوم هجری، تصوف افکار و عناصر تازه ای از قبیل عشق و محبت، معرفت، وحدت و کثرت، از لیت و ابدیت و امثال آن را وارد فرهنگ عرفانی می کند و بر غنای معنوی و قدرت و نفوذ و رسوخش افزوده می شود.
از قرن پنجم به بعد عرفان جولانگاه اندیشه و تأثرات و احساسات شاعران بزرگ ما می گردد که طلایه دار آنها حکیم سنایی است.
به تدریج فرهنگ عرفانی ماهیت ذهنی خویش را در شعر و موسیقی و نگارگری بنا مختصات ساختاری هر یک عمیقاً و وسیعاً القاء و تنفیذ کرده و چنان این شعب سه گانه هنری از این چشمه فرهنگ سیراب شده اند که بی‌گزاف این هنرها شاخ و برگ زیبا و ماندگار همان شجره عرفان و تصوف به شمار می رود.
جدای از این بحث، اصولاً اسلام، زمینه ساز رشد و تعالی هنرهای کاربردی و سنتی بوده است.
تأثیر اسلام بر هنر قالی بافی
مؤلف کتاب تاریخچه گلیم در این باره بر این باور است که بافت گلیم بسیار پیش از ظهور حضرت محمد (ص) رایج بوده، اما اسلام گویی ذوق سلیم صحرانشینان، روستاییان و بومیان سرزمین‌های مختلف را در بافت گلیم به گونه حیرت انگیزی تلطیف نموده، موجب خلاقیت هنری و شکوفایی فنی بیشتری شده است.
اسلام با سنت‌ها و فنون كهن ما قبل خویش ترکیب شد و در نقش‌ها و رنگ‌های دست بافت‌های کهن چنان اثری روحانی به جای گذاشت که شما پس از آشنایی با نمونه های بسیار برجسته ای از آنها، حقیقت این اظهار نظر را حس خواهید کرد.
بی شک طراحی هنر سنتی فرش نیز متأثر از باورهای دینی مردم است، بنا به نظر دکتر حصوری چنانکه خواهیم دید عمده مبانی طراحی سنتی ایران مذهبی است … باید گفت که حتی نخستین نقش‌هایی هم که انسان کشید، بنیاد مذهبی دارد.
فرهنگ عرفانی مسلمانان ایران در سده‌های بعد با توجه به فرهنگ ایران و فرهنگ تشیع در هنر نقاشی و طراحی، گستره بیشتری را در اختیار هنرمندان گذاشت.
سنت گرایی یکی از ویژگی‌های اصلی هنرهای ایرانی به ویژه پس از اسلام است بنابراین ویژگی‌های هنر سنتی در عموم هنرها به طور کلی و اصولی تعمیم یافته است.
به‌عنوان نمونه از سنت‌های طراحی پیش از اسلام در فرش ایران می توان به ارتباط نقش فرش با عالم بالا اشاره کرد که جلوه آن طرح باغی یا گلستان است که بازتاب باغ مینوی و آرمان بهشت جویی مؤمنان به آیین زرتشت و ادیان ایرانی پیش از آن است که پس از اسلام نیز در قالب فرهنگ اسلامی تداوم یافته است. وجود حاشیه که این باغ را در طرح فرش قاب گرفته و همچنین رعایت تقارن از جمله این سنت‌های دیرین استمرار یافته است.
در ادامه کلام به دوران صفویه و سپس قاجار می‌رسیم و عوامل تأثیرگذار بر طراحی فرش و هنر در این دو عصر، به ویژه نقش و تأثیر تصوف را، باهم بررسی خواهیم کرد. پس مطالب بعدی را از دست ندهید.
این نکته را هم اضافه کنیم که این مبحث از مقاله «نمادگرایی و تأثیر آن بر فرش ایران» اثر دکتر امیر حسین چیت سازیان استخراج شده است.
در پایان یادآوری می‌شویم شما می‌توانید در وبسایت مجموعه لم آرت انواع آموزش های قالی بافی را تهیه و همچنین تمام ابزارهای مورد نیاز قالی بافی را نیز از فروشگاه لم آرت خریداری کنید.