در مشرق زمین فرش‌ها همیشه عملکردی خاص و کارکردی نمادین داشته که تاکنون آن را حفظ کرده اند ولی به تدریج معانی این نمادها محو شده اند.
این ویژگی مدلول فضای جادویی است که در مجاورت خصوصیات دنیوی محیط بشر برپا می شود، مانند مانع محافظتی در اطراف زمین که فضای آسمان‌ها و الوهیت را نمادپردازی می‌کند.
در گذشته تزئینات قالی ها به طور کامل برای چنین فضایی مناسب و شامل عناصر تزئینی ناب و به میزان زیاد نمادین در طبیعت بودند.
این تزئینات با تحولات فرهنگی در گذر زمان معانی عمیق خود را از دست داده و به عناصر تزئینی ساده تغییر شکل داده اند و منشأ آنها تقريباً غير قابل تشخیص است؛ برای تشخیص همه این عناصر نمادین که در مناطق مختلف ظاهر می‌شوند و تجلی فرهنگ‌ها و مذاهب مشترک هستند باید به معانی اصلی آنها برگردیم و لازمه آن مطالعه در فرهنگ اسلامی و حتی
مذاهب قبل از اسلام همچون شمنیسم (جادوگری) و بودائیسم است.
خواندن نقوش دستبافته ها | روش نشانه شناسی جهت تأویل معانی نمادین (سمبلیک)
گمان می‌رود که بافت گلیم در آسیای مرکزی به وسیله قبایل کوچ رو و ایلیاتی توسعه یافته باشد. آنان در حین کوچ، با موقعیت های سخت آب و هوایی روبه رو شده و از موهای بز جهت ساخت چادرهایی برای سکونت در این مناطق استفاده کرده اند.
موهای بز از گوسفند مقاومتر است لذا چادرها را در برابر باران محافظت می نماید. همچنین از موهای بز جهت بافت گلیم برای زیرانداز کف چادر به دلیل جلوگیری از نفوذ رطوبت نیز بهره می جویند؛ بافت گلیم را معمولاً زنان زحمتکش قبایل انجام می‌دهند.
این دستبافته‌ها صنایع دستی برجسته‌ای با سلیقه سنتی و متضمن موتیف‌ها و رنگ‌های بسیاری هستند که هم اکنون در بسیاری از منازل با چیدمان مدرن کاربرد دارند. اما امروزه گلیم و فرش در روستاها و کارخانه ها طبق سفارش مشتریان و توزیع کنندگان و با سلیقه رنگ و نقش انتخابی آنان تهیه می‌شود که البته تا حد بسیار زیادی انعکاس دهنده ذائقه اروپایی است و جهت دستیابی به بازاریابی مناسب نقش و رنگ این دستبافته ها، تابع فرهنگ‌های متنوع است.
زبان بافته‌ها
رمزگشایی نمادهای یک فرش به طور مثال (سجاده ای) متضمن معانی بسیار و مملو از آلام و دردهای بافندگان آنها است و گره ها و طرح ها، از بیش از چهارصد سال پیش تاکنون، بیانگر افکار و عادات انسان‌ها و یک نوع ارتباط باشکوه بنده با خدای خود هستند.
یک گلیم در بردارنده دو معناست: اول یک محصول صنایع دستی زیبا با رنگ‌های موزون و طرح های برجسته که جهت تزئین منزل کاربرد دارد و دوم عادات و سنت‌ها، غنا و فقر و … را دربردارد.
نشانه شناسی علم بررسی نمادها و نشانه ها است که بر طبق نظریه سوسور نشانه شناس فرانسوی از دال و مدلول تشکیل شده اند و در بردارنده معانی و منسوب به چیزهای دیگری هستند.
به نظر پیرس نشانه شناس آمریکایی ارتباط بین دال و مدلول به سه قسم است:
- شمایلی که ارتباط میان دال و مدلول از شباهت آنها منشأ می گیرد، همانند عکس و تصویر.
- نمایه ای که ارتباط دال و مدلول قراردادی نیست بلکه اتفاقی است مانند آتش و سیگار کشیدن
- نمادین ارتباط این دو قراردادی و بر اساس دانش اجتماعی است، نظیر کبوتر و صلح، ترازو و عدالت.
طرح ها و موتیف ها در گلیم و فرش‌ها متضمن زبانی نمادین هستند. بسیاری از موتیف‌های نمادین، شمایلی و سمبلیک در این دستبافته‌ها به انتقال اطلاعات فرهنگی در زمان کنونی به ما کمک می‌نمایند. بنابراین گلیم‌ها رسانه ای جهت انتقال موروثی فرهنگ به شمار می روند.
روش شناسی خواندن مضامین نقوش
زبان نقوش قالی و گلیم در سه سطح مطرح است:
– احساس بصری در سطح اصلی
– طرح‌های متشکل از نقش‌ها
– آرایش نقش‌ها به معنای ایجاد ارتباطات و روابط داخلی در سطحی جامع
برای ارزش گذاری یک گلیم باید به عناصر تشکیل دهنده و فرم کلی آن توجه داشت. اگرچه تصنیف بافت این فرش‌ها از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت است اما بافنده با رمزگشایی آنها قادر به درک معانی آنان می‌شود.
خواندن زبان مخصوص یک فرش به معنی درک ساختار صرف و نحوی و معانی فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و استانداردهای زندگی در آن زمان خاص است.
این نمادها ممکن است که دلالت‌های ضمنی رمزی و یا اهمیت مذهبی داشته باشند.
این مطلب برگرفته از مقاله بررسی نماد گردونه خورشید در قالی‌های ایل قشقایی از مرجان صلواتی است.