روستای بیدگنه در بخش ایجرود، در دهستان گالبر و حدود 50 کیلومتری زنجان واقع گردیده است. این روستا با مساحت تقریبی 80 هکتار در طول جغرافیایی 48/12 و عرض جغرافیایی 36/30 قرار گرفته و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1750 متر است.
نام روستای بیدگنه برگرفته از دو کلمه بید ( حشره بید)و گینه (درد به زبان ترکی )است. علت این نامگذاری – بر اساس باور ساکنان آن- درد ناشی از نیش حشره بید است که در این منطقه به وفور یافت شده و روستاییان تیزبین بهخوبی آن را حس می‌کردهاند. این روستا دارای 269 خانوار بوده و جمعیتی بالغ بر 1040 نفر از نژاد و قوم افشار (اوشار)را شامل میشود. گویش محلی ساکنین روستای بیدگنه، ترکی است که به حرفه کشاورزی، دامداری، باغداری، پرورش زنبور عسل و فرشبافی مشغولند (تصویر 1.)
فرش بیدگنه
یکی از مرغوبترین نوع فرشهای استان زنجان مربوط به محلی به نام «بیدگنه» است. این فرشها با دقت تمام بافته شده، جنبه صادراتی داشته و در کشور آلمان از شهرت خاصی برخوردار بوده است. رجشمارهای رایج در این فرشها بین 20 الی 30 رج بوده و انواع مرغوبتر را با رج 40 می بافتند و تار آنها از نخهای 9 لای نازک و مقاوم تشکیل شده بود. رنگ پشم که عموما بافندگان خود آن را رنگرزی می‌کردند، از ثبوت قابل توجهی برخوردار بوده است. این صنعت عموما به زنان اختصاص داشته و هر فرش درجه یک 3×2 متری در طول شش ماه با دو نفر بافنده به اتمام میرسیده است. نقوش قدیمی این منطقه دو طرح معروف حاج اورنگی (واگیرهای که حاجی ساخته است) و دیگری نقش چهارگات یا همان چهارقطع است (تصاویر 5 تا 9)
-ویژگیهای فنی بافت فرش بیدگنه نوع گره:
در این منطقه گره ترکی متداول است. در گذشته این فرم گره را با دست بافته و با کارد میبریدند و استفاده از قالب بعدها مرسوم گردید
رجشمار:
رجشمار نمونه های قدیمی قالی بیدگنه بین 20 و حداکثر 40 رج و درشتبافت بودند. در حال حاضر قالیهای موجود با رجشماری بین 50 تا 60 رج بافته میشوند
شیرازه بافی:
کلیه قالی های بیدگنه به طور همزمان با بافت، شیرازه میشوند.
نحوه پرداخت:
در گذشته، پرداخت فرش را بافندگان انجام میدادند، در حالی‌که امروزه این امر پس از اتمام فرش و با استفاده از دستگاه پرداخت قالی صورت میگیرد.
نوع دار:
اکثر خانه های این روستا به دلایل نامعلوم، سقفی بلند دارند که این امر منجر به استفاده از دارهای ثابت سقفی در گذشته میشده است. هم اکنون نیز از دارهای عمودی و ثابت استفاده میگردد(تصویر 10).
نوع چله کشی: در حال حاضر قالیهای روستای بیدگنه به روش فارسی چله‌کشی میشوند. گلیم بافی:
قالی های بافته شده در این منطقه به شیوه فارسی، گلیم بافی میشوند.
پودکشی:
قالیهای بیدگنه همگی دوپود است و در گذشته اکثراً به صورت دو چین یک پود بافته میشده است. ضمنا در بیشتر موارد جهت پودکشی از دست استفاده میشود و به‌کار بردن سیخ مرسوم نیست .
ابزار مورد استفاده:
قالب، دفه (تصاویر 11 و 12 .) تصویر 11 دفه (شانه ای)را نشان میدهد که سابقا در روستای بیدگنه از آن استفاده میشده است. لازم به ذکر است این نوع دفه بیشتر در روستای قلتوق رایج بوده است. اما امروزه از دفه (شانه) (تصویر 12 ) در بافت قالی استفاده میگردد.
ویژگیهای ظاهری فرش بیدگنه
رنگ و رنگرزی در گذشته با شناخت گیاهان و استفاده از آنها در صنعت رنگرزی و رنگ آمیزی، انواع رنگهای زیبای موجود را تهیه می‌کردند از قبیل: رنگهای سبز، سرمهای، سیاه، طوسی تیره و طوسی روشن، زرد، گردویی، قهوهای، آبی نیلی، حنایی، کرم، الکی، صورتی و پیازی، قرمز، یشمی و… این رنگها از گیاهانی نظیر روناس، حنا، جاشیر، پوست گردو، پوست انار، پوست پیاز و گیاهان دارای رنگدانه های گیاهی دیگر به دست می آمد. الیاف پشمی را در کوپها (خم) با محلول رنگهای گیاهی و دادن حرارت (در مدت زمان خاص هر رنگ) رنگ می‌کردند. در زمانهای بسیار دور، کوپهای حاوی مواد رنگزا را در معرض آفتاب قرار داده و سپس پشم خام (نریسیده) را به آن اضافه می‌کردند. پس از طی 20 الی 30 روز این الیاف خود به خود رنگ میگرفتند. علت استفاده از پشم خام )نریسیده) رنگ پذیری یکدست آن بوده تا از ابرش شدن خامه فرش جلوگیری شود. برای تثبیت رنگهای گیاهی مزبور از آمونیاک موجود در ادرار گاو و یا از محلول پودر استخوان و آهک که دارای کلسیم بود استفاده می‌کردند و یا الیاف پشمی رنگ شده را در محلول دوغ قرار میدادند. امروزه به‌کارگیری رنگهای شیمیایی در رنگرزی الیاف متداول است که به علت نبود کارگاههای رنگرزی در شهر زنجان، بافندگان از کلافهای رنگ شده از مرینوس چین (که در شهرهای مجاور و به خصوص تبریز تهیه میگردد) استفاده مینمایند.
– مواد اولیه
الف) پشم:
پشم مورد استفاده در این منطقه از نژاد گوسفندان افشاری بوده که بیشترین پراکنش آن در زنجان است. قوچ و میش افشاری از بهترین نژادهای گوسفند است که برای زندگی ایل افشاری با منطقه کوهستانی و شرایط آب و هوایی سردسیر استان زنجان سازگار بوده و بیشترین فراوانی این نژاد گوسفندی در انگوران و ماهنشان به چشم میخورد. از مشخصه های گوسفند افشاری، پشم زیاد آن است به طوری که دنبه و دنبالچه این حیوان هم غالبا پوشیده از پشم است . رنگ غالب این نژاد گوسفندی، قهوه ای متمایل به قرمز بدون لکه است اما طیف رنگها با دامنه تغییرات رنگهای پشم آن طوری است که از رنگ قهوه ای روشن تا قهوه ای متمایل به سیاه در جمعیت های این نژاد گوسفندی دیده میشود . پشمهایی که در فصل بهار چیده میشوند به لحاظ لطافت و نرمی از کیفیت بهتری نسبت به پشمهای پاییزی برخوردارند و لذا برای بافت قالی از پشم چین بهاره استفاده میشود.
ب)پنبه:
الیاف پنبه ای به عنوان تار و پود در اکثر فرشهای بیدگنه مورد استفاده قرار میگیرند. به علت استحکام بیشتر و خاصیت کشش کمتر آنها در مقایسه با الیاف پشمی، برای تار و پود قالی مناسب ترند. – ابعاد قالی: اکثر تولیدات این منطقه به واسطه زودبازدهی و خانگی بودن آن، کوچک‌پارچه بوده و در قطع قالیچه های دو زرع، زرع و نیم و در مواردی زرع و چارک بافته میشده است که در حال حاضر ابعاد قالی در این روستا اغلب 6 متری است. نسبت اندازه حاشیه باریک به پهن و نسبت اندازه عرض حاشیه به عرض زمینه فرش از اندازههای استاندارد موجود تبعیت نکرده و در برخی نمونه ها بزرگتر از حد معمول و در بعضی موارد کوچکتر از اندازه استاندارد است.
– طرح و نقش:
نقوش قالیهای روستای بیدگنه دو طرح معروف حاج اورنگی (2) و چهار گات (چهار قطع) ست که دیگر بافته نمیشود و حتی واگیره های (یک چهارم کل طرح فرش) ین دو طرح اصیل را نیز به تجار فروخته اند و اشتیاقی به ادامه بافت این دو نقش ندارند. در حال حاضر در این منطقه طرحهای ریزماهی و ماهی درهم بافته میشود. این روستا جزو بهترین مناطقی است که تولیدات آن از کیفیت بالایی برخوردار است و گاهی اوقات نقش ماهی بافته شده در این منطقه را به عنوان فرش بیجار (به دلیل معروفیت بیشتر) در نمایشگاههای داخلی نیز میفروشند. دلایل این تغییر طرح در ادامه شرح داده خواهد شد.
قالی بیدگنه همانند قالی دیگر مناطق، دارای موتیفهای مختلفی است. این موتیفها و نقشمایه ها از عواملی چون فرهنگ و محیط زندگی نشأت میگیرند. این نقشمایه ها گاهی نزدیک به واقعیت بوده و گاهی با فاصله گرفتن از شکل طبیعی، به تجربه گرایش مییابند. در بعضی موارد این اشکال، شکل نمادین به خود گرفته و دارای معانی ضمنی میشوند که در نتیجه از جایگاه ویژهای در فرهنگ و محیط زندگی بافندگان برخوردار هستند. در تصاویر 13 تا 19 ،تعدادی از نقشمایه های (موتیفها) موجود در این گونه فرش آمده است. همچنین در جدول 1 و 2برخی از نمادهای به‌کار رفته در فرش حاج اورنگی و چهارگات مورد بررسی قرار گرفته است.
-آسیب شناسی و راهکارها
آنچه که آسیب شناسی را در مقوله فرش بیدگنه تبدیل به امری ضروری و اجتناب ناپذیر نموده است ارتباط تنگاتنگ آن با رشد و پیشرفت و یا رکود و عقب ماندگی این هنر است و بدیهی است یافتن شناختی صحیح و اصولی از آسیبهای بهوجود آمده و آسیبهایی که هنوز خود را نشان نداده ولی در آیندهای نه چندان دور شاهد آنها خواهیم بود، باعث میشود که با دیدی واقعی و اندیشه ای مؤثر در رفع معضلات موجود کوشیده و همچنین آگاهانه و روشن بینانه مانع شکل گیری مشکالت بعدی باشیم. ناگفته پیداست که این مشکلات تأثیرات منفی خود را بر روند تولید و فروش فرش بیدگنه گذاشته و در آینده نیز خواهد گذاشت، ولی آنچه مهم است پیدا کردن ریشه های پنهان آنهاست تا با بررسی عوامل آسیب رسان بتوان در جهت ارتقای کمی و کیفی فرش بیدگنه گام مؤثری برداشت. در این میان باید به ترویج و حفظ نشدن نقشهای اصیل و قدیمی منطقه – که به دست فراموشی سپرده شده – اشاره نمود. طرحهای فرش بیدگنه در طول سالیان متمادی متأثر از ذوق و سلیقه ساکنان این منطقه شکل گرفته و مفاهیم فرهنگی و بومی در تکامل و تنوع آنها نقش اساسی داشته است. مسلم است که این طرحها شامل اصول و قواعد تجربه شدهای است که در روند تکاملی خود به پایداری و ثبات دست یافته اند و سهم عمده ای از هویت فرش این روستا مدیون همین اصول و قواعد سنتی و تناسبات بصری بوده است. در حالی که امروزه منقرض شدن نقوش سنتی و اقدام نکردن طراحان و متولیان امر برای احیاء مجدد آنها موجب گردیده برخی افراد سودجو فرشهای قدیمی و اصیل منطقه را جمع آوری و به خارج صادر نمایند. در نتیجه نقوش اصیل قدیمی این منطقه که دو طرح حاج اورنگی و چهار گات بودند به مرور زمان به دست فراموشی سپرده شدند. به همین خاطر در حال حاضر تمامی فرشهای این روستا با نقشه های یکنواخت ماهی درهم لچک ترنجی بافته میشوند و همانطور که ذکر گردید گاهی اوقات آنها را تحت نام فرش بیجار (که معروفیت بیشتری دارد) به فروش میرسانند (تصویر 20 ).
از دلایل این تغییر طرح میتوان به مهارت بافندگان این ناحیه در ریزه بافی، سهولت به‌کارگیری در خواندن نقشه فرش و صرفه اقتصادی با توجه به نیازها و سلایق خریداران اشاره نمود. از دیگر عوامل آسیبرسان به فرش بیدگنه مقوله رنگ و رنگرزی است که بهطور خلاصه شامل موارد زیر است: بی توجهی به کاربرد رنگ با در نظر گرفتن سلایق خریداران، استفاده ناصحیح از رنگهای شیمیایی در رنگرزیها و کمبود کارگاههای رنگرزی به دلیل نداشتن سوددهی مناسب. چنانکه علیرغم ضرورت وجود چنین کارگاه هایی، طی بررسی های به عمل آمده در بازار زنجان، حتی یک کارگاه نیز مشاهده نگردید.
لازم به ذکر است با توجه به اینکه بافت فرش در این روستا را عمدتا زنان و در اوقات فراغت انجام می دهند و مردان صرفا به دامپروری و کشاورزی اشتغال دارند، صنعت فرش بافی در این منطقه یک صنعت جنبی محسوب میگردد. در هر یک از خانه های روستایی بیدگنه حداقل یک یا دو دار قالی برپاست. زنان پس از اتمام بافت قالی، چله‌کشی فرش دیگری را آغاز نموده، در نتیجه این حرفه وابسته به فصل خاصی نیست و تا حدی تفننی به نظر میرسد. همین امر موجب گردیده از سویی بافندگان فرش چندان در پی احیاء طرحهای اصیل و قدیمی این منطقه نباشند و با در نظر گرفتن سلایق خریداران ً صرفا به نقوش تکراری و تا حدی تقلیدی بسنده نمایند و از سوی دیگر هیچ فرد یا افرادی حاضر به سرمایه گذاری جهت راه اندازی کارگاه یا ساماندهی بافندگان نباشد، زیرا مدت زمان خواب سرمایه برای فروش و برگشت هزینه های اولیه و جاری بیش از مدت زمان معمول به طول خواهد انجامید. وجود تک‌بافانی که به صورت تفننی در این روستا به بافت قالی اشتغال دارند سبب پراکندگی مراکز تولید و فروش فرش گردیده است.
نبود یک سازمان منسجم و هماهنگ‌کننده سبب شده که صرف نظر از هدر رفتن نیروهای کارآمد در تولید محصولاتی با کیفیت مطلوب، واسطه های بسیاری نیازهای اولیه بافندگان را تأمین کنند. سایر مسایلی که از نبود یک واحد متولی ناشی میگردد عبارتند از: افزایش بیرویه قیمت مواد اولیه. عدمحمایت از بافندگان، از طریق یارانه ها و اعتبارات دولتی در تهیه مواد اولیه و پرداخت بازنشستگی و حق بیمه . نبود سازمان و تشکیلات برای هدایت و ترویج افت بهتر و برگزاری دوره های آموزشی. فقدان مراکز اصلی خرید و فروش فرشهای دستباف تولیدی در قالب نمایشگاههای دائمی. اعمال نشدن مدیریت صحیح در تولید فرش. عدم تبلیغ از طریق رسانه ها، مطبوعات و سازمان ایرانگردی و صنایع فرش استان و اداره میراث فرهنگی و صنایع دستی.
برخورد با عوامل آسیب رسان فوق الذکر که عقب ماندگی و رکود فرش بیدگنه را در بازارهای داخلی و خارجی به همراه داشته است جز در سایه توجهی همه جانبه و علمی به جنبه های فرهنگی و هنری این صنعت میسر نیست. یکی از عوامل مهم که تقاضا را برای فرش بیدگنه با نقشهای اصیل و قدیمی (حاج اورنگی و چهار گات) به شدت کاهش داده فقدان تحول و نوآوری است. نوآوری، کلمه ای است که امروزه در تمامی جنبه های هنری، صنعتی، علوم پایه و حتی زندگی روزمره باب شده و بر زبانها جاری است. آنچه در ابتدای امر توجه همگان را به خود جلب می‌کند آن است که باید با توجه به پایه و پیشینه و با اطلاعات اصولی دست به نوآوری زد. قطعا تکرار مکررات در امر هنر، کسالت آور است. جهت نوآوری و ارائه نقشهای جدید در فرش بیدگنه ضرورت دارد به نمادها و نشانه هایی که از گذشته بر پایه مفاهیم فرهنگی و بومی آنها باقی مانده، توجه شود. در نتیجه این نقوش باید بدون تغییر اما در قالب و فرمی جدید مورد استفاده قرار گیرند و نادیده انگاشتن این مهم، موجبات بی هویتی طرحها را به دنبال خواهد داشت و سرنوشت نقوش بیریشه جز فراموشی نخواهد بود. همچنین شایسته است در روند احیای این نقوش، تحقیق و بررسی در سطوح دانشگاهی صورت گیرد تا به صورت آکادمیک و علمی به منشأ پیدایش این نمادها پی برده، بتوانیم نمادی بر اساس سنت قدیمی پایه ریزی کرده که در عین حال امروزی و برای نسل جدید نیز ملموس باشد. نیروی ذهن و خلاقیت ساکنان قدیمی بیدگنه، نمادهای بسیار زیبایی را ساخته اند که متأسفانه اقدامات لازم برای جستجوی مفاهیم این نمادها صورت نگرفته، به طوری که اگر از بافندگان این منطقه پرسیده شود معنای نقوش در قالی چیست ؟ هیچ حرفی برای گفتن ندارند.
یکی دیگر از اقداماتی که باید در جهت بهبود بازار فرش روستای بیدگنه صورت گیرد، ایجاد کارگاههای رنگرزی در استان زنجان است. نبود این کارگاهها از سویی نداشتن حرفه اقتصادی در تهیه مواد اولیه را موجب گردیده و از سویی دیگر باعث محدودیت در تنوع رنگ الیاف با توجه به سلایق خریداران شده است. همانطور که ذکر آن رفت، جنبی بودن صنعت قالیبافی در روستای بیدگنه باعث عدم سرمایه گذاری در این حرفه گردیده است. با ایجاد شرکتهای تعاونی در روستای بیدگنه نه تنها میتوان نحوه تولیدات این منطقه را تحت نظارت و کنترل قرارداد بلکه با تهیه وسایل و مواد مورد نیاز قالیبافی نظیر خامه، رنگ و نقشه با قیمتی عادلانه و تحویل آن به روستاییان قالیباف، میتوان موجبات افزایش کیفیت محصولات تولیدی و کاهش قیمت تمام شده را نیز فراهم آورد، دست واسطه های گوناگون را قطع کرد و فروش تولیدات بافندگان را تا بازار مصرف به عهده گرفت.
این تعاونیها (دولتی یا خصوصی) میتوانند به اهداف زیر جامه عمل بپوشانند: ساماندهی قالیبافان تک‌باف. خرید و توزیع مواد و ابزار کار و وسایل تولیدی. تبلیغ و بازاریابی. افزایش توان سفارش پذیری، ارتقای کیفیت تولید. قبول سپرده، پرداخت مساعده، اعطای وام و… بیمه تولید‌کنندگان و تحت پوشش قراردادن آنها و عقد قراردادهای لازم با سازمان تأمین اجتماعی. برگزاری دوره های آموزشی و آشنایی بافندگان جهت ارتقای کیفی فرش. تشویق بافندگانی که در حال حاضر در این صنعت فعالیت دارند در این شرکتها و سهیم کردن آنان در سود و منافع حاصله از فروش تولیدات موجب میشود تا بافندگان با میل و رغبت بیشتر به کار بپردازند .
جمع بندی مباحث فوق
قالی بیدگنه همچون بسیاری از هنرهای فاخر این مرز و بوم به دست فراموشی سپرده شده است و از طرح نقوش نمادین آن جز یاد و خاطره چیزی برجای نمانده است. در حال حاضر غفلت و بی توجهی به قالی های قدیمی این منطقه موجبات نابودی آنرا فراهم و آسیبی جبران ناپذیر به پیکره این هنر وارد آورده است. متأسفانه هنر چنین مناطقی به رغم ارزشهای فرهنگی و هنری کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. لذا به منظور احیای نقوش اصیل قالی بیدگنه و تأثیر عمیقی که میتواند بر اقتصاد ملی داشته باشد، بر آن شدیم تا پژوهشی هر چند مختصر در این خصوص صورت دهیم. در این مطلب پس از بررسی عوامل آسیب رسان، به ارائه راهکارهایی جهت بهبود کمی و کیفی قالی بیدگنه پرداخته شد که عبارتند از: ایجاد تحول و نوآوری در طرح و نقشه این منطقه بر اساس اصالتهای آن. تحقیق و بررسی به صورت علمی و آکادمیک پیرامون نقوش قبلی قالی این منطقه. ایجاد کارگاههای رنگرزی در استان زنجان. تأسیس شرکتهای تعاونی جهت ساماندهی قالیبافان تک‌باف. تبلیغ، بازاریابی و معرفی قالی بیدگنه در بازارهای داخلی و خارجی و … امید است این مختصر، بابی در راستای بازخوانی قالی این منطقه گشوده و زمینه ای برای هنرمندان و پژوهشگرانی فراهم آورد که به این هنر تعلق خاطر دارند.
مطلب فوق برگرفته از مقاله ی بیدگنه و نقوش از یاد رفته به گردآوری خانمها مرجان صلواتی و فرزانه خمسه می باشد.
اگر مایل به یادگیری قالیبافی هستید، تیم لم آرت آموزش های رایگان و همچنین دوره های کامل آموزش قالیبافی به تدریس خانم لیلا میرزایی را برای شما عزیزان تهیه کرده و هم اکنون در اختیار شماست.