آسیب شناسی عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمیها در ارگانیسم به عبارتی، آسیب شناسی مطالعه مؤثر در کارآمدی یک و پویش نارساییها وكشف عوامل جریان زنده و پویاست.
هر چند آسیب شناسی در صنایع هنری ایران امری بی سابقه نیست اما در این مورد مطالعاتی عمیق و طولانی مطابق با خواسته های تعریفی که از آن آمد وجود ندارد؛
بویژه در امر احیا که خود هنوز نیازمند تحقیق و تدبر بیشتری است و به نظر می رسد خلاء های فراوانی در آن
محتاج مطالعه بوده و تا به حال از آن غفلت شده است. از این جهت به همان میزان که احیای دستبافتها به صورتی عمیق ارزیابی نشده و اغلب به بازسازی و بازیافی اکتفا شده، به تبع شناخت انواع و میزان و تنوع آسیب های آن نیز طبقه بندی نگردیده و مبانی علمی آن هنوز تدوین نیافته است. بنابراین در بحث حاضر می توان به مواردی استناد نمود که فقدان و جرح وتعديل موارد آن، سبب انحراف و آسیب رسانی به هویت و اصالت فرشهای روستایی و عشایری شده و جهت پیشگیری آن قابل بررسی است.
آسیب شناسی احیای طرح و نقش
قالیهای عشایری و روستایی
از مهمترین ارکان و اهداف آسیب شناسی صناعات بی شک شناسایی آسیبها و صدماتی است که در روند. ساخت احیا و مرمت آنها صورت می پذیرد. تشخیص و شناسایی انحرافات اولین گام در درمان صدمات و پیشگیری از آسیبهایی است که در جریان احیا رخ می دهد.
به نظر می رسد آسیبهای قالیهای عشایری و روستایی از چند ناحیه اصلی قابل بررسی باشد.
۱- طرح و نقش – ۲- رنگ( رنگ آمیزی و رنگرزی) – ۳- بافت ، مواد اولیه و تكميل.
علاوه بر این می توان به همپوشانی آنها (مثلاً ارایه الگوها و نقشها در رج شمارها و رنگ آمیزهای ناهمگون و ناهماهنگ و ….) و نیز به موارد دیگر اشاره نمود. در حیطه مقاله حاضر، به طرح و نقش پرداخته شده که موارد متعددی از آن با قلمروهای رنگ و یافت در تعامل است. عرصه طرح و نقش گستره های بسیار پر اهمیت دارد که صدمات وارده به آن به شدت هویت و شناسه های فرهنگی حوزه های فرشبافی را دگرگون ساخته و الگوهای بدلی و ناقص را جانشین اصل می سازد. در قلمرو بحث مذکور متن”، حاشیه و ساختار کلی طرح در قالبها در معرض تخریب هایی است که جهت احیاء بازسازی و ترمیم باید مطالعه و بررسی شود. (تصویر 1)
متن و حاشیه دستیافته ها از اساسی ترین فضاهای مطلوب برای نقش پردازی است. این دو پس از هزاران سال به سلامت هنوز به عنوان ارکان طرح افکنی قالیها به کار رفته و پذیرفته شده اند. علاوه بر متن و حاشیه ساختار کلی طرح نیز مهم است زیرا بدون آن الگویی قوام نمی یابد و غیر از این مهم خود ساختار می تواند از فصول ممیز بین سبکها تلقی شده و مطرح گردد. بنابراین اهمال و دستکاری در اجرای اصلی طرح دستبافت را می تواند به نحوی نا مطلوب معرفی نموده و از اصالت حقیقی خود بیندازد.
شرح موضوع و شواهد
جدول ۱ به هیچ روی رویکردی از نوع تقلید و شبیه سازی از اصل قالیها را پیش نمی نهد بلکه تاملی جدی در مراعات سنتها، سبکها و خاصه جامعه و فضای خلق اثر را یادآوری نموده است. باید توجه نمود که احیا باید
حرکت پویایی را که در گذشته جریان داشته و بعداً بنا به دلایلی مهجور مانده به مسیری مطلوب هدایت کند چه با برای حفظ و نگهداری پاره ای از نقشها و الگوها در دوره معاصر لازم باشد در ترکیبی متفاوت از گذشته احیا و مهمتر از آن ماندگار شوند. پس تقلید صرف و بازسازی نسخه هایی از اصل نمونه های قالی عشایری و روستایی هر چند ممکن است به نباشد اما بیم بسیاری هست که هیچ گاه نه تنها مقبول نیفتد که ماندگار هم اشارت و حکم می کند، نرسد.
برای روشن نمودن بحث لازم می آید به شواهدی از تطبیق نمونه هایی از گذشته و حال ارجاع شود. تصویر 2 ساختاری شناخته شده از طرح یک قالی عشایری ( قشقایی شکرلو) ” در سبک اشکالی است. و تصاویر 3 و 4 (الف و ب ) نمونه های احیا شده از همان قالی عشایری را در دوره معاصر نشان می دهد.
تطبیق دوتصویر به راحتی تغییر در نقشها و ترکیب آنها را در دوره معاصر نشان می دهد. در حالی که ساختار کلی طرح تا حدود زیادی حفظ و پایدار مانده است. با بررسی اجزا وكليات نمونه های امروزی قالیهای عشایری و روستایی می توان میزان وفاداری به الگوهای اصلی و با دوری از آنها را مطالعه و ارزشیابی کرد. (تصاویر 5- الف و ب )
